Obywatelstwo małoletnich córek ślubnych a wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 kwietnia 2022 r. (sygn. akt II OSK 1648/19)
W czasie obowiązywania ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 7, poz. 44 ze zmianami, dalej jako: „ustawa o obywatelstwie Polskim”), utrata obywatelstwa polskiego następowała m.in. poprzez nabycie obcego obywatelstwa. W specyficznej sytuacji były małoletnie córki ślubne ojca mającego obywatelstwo Polskie. Przez urodzenie nabywały one obywatelstwo ojca, a gdy w czasie ich małoletności ojciec obywatelstwo polskie tracił – traciła je również ślubna córka w wieku do 18 lat. Obywatelstwo ojca i małoletniej córki ślubnej było więc niejako połączone.
Sytuacja komplikuje się tym bardziej, gdy małoletnia córka ślubna w czasie swojej małoletności naturalizowała się w innym kraju. Chodzi konkretnie o córki ślubne urodzone w latach od 31 stycznia 1920 r. do 18 stycznia 1933 r. Wspomniane kobiety urodzone w tym okresie uzyskiwały pełnoletność w czasie obowiązywania ustawy o obywatelstwie Polskim. Moment uzyskania pełnoletności był, jak wspomniano wyżej, kluczowy, ponieważ to właśnie wtedy obywatelstwo ślubnej córki przestawało zależeć od obywatelstwa jej ojca. Kobiety urodzone po 19 stycznia 1933 r. uzyskiwały pełnoletność już w czasie obowiązywania ustawy z dnia 8 stycznia 1951 r. o obywatelstwie polskim (Dz. U. Nr 4, poz. 25), która to zmieniła ich sytuację prawną. Ich więc ta sytuacja nie dotyczyła (za wyjątkiem wcześniejszej śmierci ojca).
Sytuację prawną córek ślubnych urodzonych między 31 stycznia 1920 r. a 18 stycznia 1933 r. przeanalizował Naczelny Sąd Administracyjny. W wyroku z dnia 27 kwietnia 2022 r. (sygn. akt II OSK 1648/19), Sąd wskazał, że małoletnia córka ślubna, której ojciec był obywatelem Polskim, a która naturalizowała się w innym kraju jeszcze w czasie swojej małoletności, traciła obywatelstwo polskie wraz z osiągnięciem pełnoletności, tj. 18 lat. Zdaniem sądu, moment nabycia obcego obywatelstwa nie musiał zbiegać się w czasie z momentem utraty obywatelstwa polskiego. Utrata obywatelstwa polskiego mogła zatem nastąpić również w momencie uniezależnienia obywatelstwa córki ślubnej od obywatelstwa jej ojca. Wynikało to, zdaniem Sądu, z zasady wyłączności obywatelstwa polskiego wyrażonej w art. 1 ustawy o obywatelstwie polskim.
Z powyższą argumentacją nie można się zgodzić. Jest ona sprzeczna z językową wykładnią przepisów. Przepisy przewidywały bowiem utratę obywatelstwa polskiego przez kobiety na skutek nabycia obywatelstwa polskiego. Zasada ta nie dotyczyła małoletnich córek ślubnych, których obywatelstwo było powiązane z obywatelstwem ojca. Zadziałał wyjątek – do utraty obywatelstwa polskiego nie dochodziło w chwili naturalizowania się małoletniej córki ślubnej. Z chwilą osiągnięcia pełnoletności nie dochodziło do utraty obywatelstwa polskiego, bo nie była to chwila w której dochodziło do nabycia obcego obywatelstwa.
Po drugie NSA jako dopuszczalną przyjął sytuację, że od nabycia obcego obywatelstwa do utraty obywatelstwa polskiego mogło minać wiele lat (nawet 18 jeżeli córka ślubna nabyła obywatelstwo obce z chwila urodzenia na zasadzie ius soli). Taka, wykładnia sądu jest sprzeczna z konstytucyjną zasadą trwałości obywatelstwa. Nikt nie może być pozbawiony obywatelstwa polskiego bez wyraźnej podstawy prawnej. Tymczasem utrata obywatelstwa polskiego po wielu latach od zdarzenia powinna traktowana właśnie jako jego pozbawienie. Zwłaszcza jeżeli ktoś posiadał je od urodzenia. Wprawdzie stosuje się przepisy z daty zdarzenia, ale jeżeli jest więcej niż jedna możliwa wykładnia tych przepisów to należy wybrać taką wykładnię, która jest zgodna z obecnie obowiązującym prawem - w szczególności Konstytucją. Nie można zatem przy interpretacji tamtejszych przepisów pomijać obecnie obowiązującej zasady trwałości obywatelstwa
Orzeczenie Sądu jest też błędne jeszcze z jednego powodu – wskazuje ono, że sytuacja córek ślubnych jest gorsza od sytuacji córek nieślubnych w przypadku nabycia obywatelstwa obcego z chwilą urodzenia. Należy przypomnieć bardzo ważny akt interpretacji prawa, który jest kluczowy dla ustawy o obywatelstwie polskim – Okólnik nr 18 Ministra Spraw Wewnętrznych z 9 lipca 1925 r. „obywatelstwo osób urodzonych i naturalizowanych w USA”. Okólnik zawiera urzędową, oficjalną interpretację prawa, która nadal jest przestrzegana przez organy administracji. Zgodnie z treścią Okólnika, dzieci polskich emigrantów, które urodziły się w USA po 1920 r. i z mocy prawa z chwilą urodzenia otrzymywały obywatelstwo obce, nie traciły obywatelstwa polskiego. Jest to zatem wyjątek od zasady mówiącej, że nabycie obywatelstwa obcego powodowało utratę obywatelstwa polskiego, jeśli osoba nabywająca obywatelstwo nie podlegała służbie wojskowej. W praktyce oznacza to, że córki nieślubne nabywały obywatelstwo polskie z chwilą urodzenia. Z chwilą zaś osiągnięcia przez nie 18 roku życia nic się nie działo, gdyż nie traciły ochrony ze strony ojca, której przecież nigdy nie miały. Tym samym można stwierdzić że wykładnia NSA prowadzi do nielogicznych wniosków, o czy można uzasadnić różnicowanie sytuacji córek ślubnych i nieślubnych w zakresie obywatlestwa polskiego.
Tak na marginesie, ww. Okólnik znajduje zastosowanie również do innych krajów, w których obowiązywała ius soli (nabycie obywatelstwa przez urodzenie się na terytorium danego kraju). Wpływ Okólnika ograniczony jest czasem obowiązywania ustawy o obywatelstwie Polskim, tj. od 31 stycznia 1920 r. do 19 stycznia 1951 r. Okólnika nie stosuje się do ustaw dotyczących obywatelstwa obowiązujących po 19 stycznia 1951 r., ponieważ nie warunkowały one utraty obywatelstwa polskiego od nabycia obywatelstwa obcego.
Na koniec, należy odnieść się do jeszcze jednej, kluczowej kwestii, tj. zagadnienia służby wojskowej kobiet. Z ustawy o obywatelstwie polskim wynika, że osoby zobowiązane do służby wojskowej nie przestają być obywatelami polskimi także wtedy gdy nabyły obywatelstwo innego kraju. Zgodnie z ustawą z dnia 9 września 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz. U. Nr 25, poz. 220 ze zmianami), w tym również z dekretami z dnia 19 lutego 1945 r. o zmianie ustawy z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz. U. z 1945 r., Nr 8, poz. 37) i z dnia 27 października 1943 r. o ochotniczej służbie kobiet (DZ. U. z 1943 r., Nr 11, poz. 34), kobiety podlegały powszechnemu obowiązkowi pomocniczej służby wojskowej. Początkowo (tj. w okresie od 2 września 1938 r. do 19 marca 1945 r.) kobiety podlegały obowiązkowi służby wojskowej w ograniczonym zakresie. Obowiązek ten dotyczył kobiet, które w czasie pokoju odbyły przeszkolenie wojskowe do pomocniczej służby wojskowej lub w czasie wojny, mobilizacji oraz w czasie stanu zagrożenia Państwa zgłosiły się ochotniczo do pomocniczej służby wojskowej i zostały uznane za zdolne do pełnienia tej służby. Natomiast od 20 marca 1945 r. obowiązek pomocniczej służby wojskowej ciążył już na kobietach powszechnie. Pomocnicza służba wojskowa kobiet była tożsama ze służbą wojskową mężczyzn. Zgodnie z par. 16 Rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 14 grudnia 1942 r. wydane w porozumieniu z Ministrami Spraw Zagranicznych, Wewnętrznych i Opieki Społecznej o zaciągu ochotniczym kobiet do pomocniczej służby wojskowej w Polskich Siłach Zbrojnych (Dz. U. Nr 11, poz. 25) „pomocnicza służba wojskowa, pełniona przez kobiety, jest równoznaczna z czynną służbą wojskową i podlega zaliczeniu na równi z nią we wszystkich wypadkach, jakie przewidują lub przewidywać będą ustawy i rozporządzenia po powrocie do kraju”. Oznaczało to, że kobieta podlegająca pomocniczej służbie wojskowej nie traciła obywatelstwa polskiego.
Kwestią ważną jest również wiek od którego kobiety podlegały ww. służbie. Pomocnicza służba wojskowa kobiet obejmowała kobiety w wieku:
- od 19 do 45 roku życia w okresie od 2 września 1938 r. do 3 listopada 1943 r.,
- od 18 do 45 roku życia w okresie od 4 listopada 1943 r. do 19 marca 1945 r.,
- od 19 do 45 roku życia w okresie od 20 marca 1945 r. do 28 maja 1950 r.,
- od 18 do 45 roku życia w okresie od 29 maja 1950 r.
Należy podkreślić, że dopiero skończenie określonego roku życia (w zależności od okresu: 18 albo 19) było chwilą, w której kobieta zaczynała podlegać służbie wojskowej. W okresach wskazanych w pkt. 2 i 4 kobieta z chwilą uzyskania pełnoletności (a zatem uniezależniania się od statusu obywatelstwa jej ojca) zaczynała również podlegać służbie wojskowej. Zatem zgodnie z wyjątkiem wskazanym w ustawie o obywatelstwie Polskim, była chroniona przed utratą polskiego obywatelstwa nawet jeśli naturalizowała się w obcym państwie. Dotyczy to ślubnych córek uzyskujących pełnoletność w okresach od 4 listopada 1943 r. do 19 marca 1945 r. oraz po 29 maja 1950r.
W innej sytuacji były ślubne córki uzyskujący pełnoletność w okresach od 2 września 1938 r. do 3 listopada 1943 r. oraz od 20 marca 1945 r. do 28 maja 1950 r. W okresie od 18 do 19 r.ż. kobieta nie była objęta służbą wojskową, a więc nie była chroniona wyjątkiem wskazanych w przepisach w ustawie o obywatelstwie Polskim. Nie powodowało to jednak automatycznej utraty obywatelstwa polskiego, co zostało wskazane w argumentacji przedstawionej w niniejszym artykule.
