SŁUŻBA WOJSKOWA
Służba wojskowa miała duże znaczenie dla obywatelstwa polskiego w okresie od 31 stycznia 1920 roku do 18 stycznia 1951 roku.
Odbycie służby wojskowej w obcym wojsku w tym okresie powodowało utratę obywatelstwa polskiego. Zgodnie z orzecznictwem sądowym dotyczyło to każdego rodzaju służby (również rezerwowej) i było niezależne od woli danej osoby (art. 11 pkt. 2 ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego z 1920 roku)
Z drugiej strony podleganie obowiązkowi służby wojskowej w wojsku polskim przez mężczyzn powodowało, że nabycie przez nich obywatelstwa obcego nie powodowało utraty obywatelstwa polskiego. Podleganie służbie wojskowej zależało od wieku mężczyzny. Sytuacja kobiet była nieco bardziej złożona.
W okresie od 28 października 1918 r. do 19 listopada 1924 r. obowiązywała Tymczasowa Ustawa o powszechnym obowiązku służby wojskowej. W tym okresie obowiązkowi służby podlegli generalnie mężczyźni od 1 stycznia tęgo roku kalendarzowego, w którym kończą lat 18 do końca tego roku kalendarzowego, w którym kończą oni lat 50. Zgodnie z art. 5 tej ustawy obowiązek służby w wojsku stałem rozpoczyna się 1 stycznia tego roku kalendarzowego, w którym obowiązany kończy 20 lat. Natomiast na podstawie art. 14 do służby w pospolitem ruszeniu są obowiązani wszyscy mężczyźni od 1 stycznia tęgo roku kalendarzowego, w którym kończą lat 18, aż do 1 stycznia tego roku kalendarzowego, w którym się zaczyna ich obowiązek służby w wojsku stałem, względnie w zapasie, a więc w którym kończą lat 20; wszyscy ci, którzy ukończyli służbę w wojsku stałem, w zapasie, w rezerwie i w obronie krajowej. Obowiązek służby w pospolitem ruszeniu dla tej kategorji rozpoczyna się od tego roku kalendarzowego, w którym obowiązany kończy 41 rok życia, i trwa do końca tego roku kalendarzowego, w którym kończy on lat 50; wszyscy ci, którzy nie zostali od służby wojskowej czynnej zwolnieni, lecz na podstawie prawomocnego orzeczenia właściwej władzy wojskowej bądź to przy przeglądzie, bądź też później zaliczeni zostali do pospolitego ruszenia. Obowiązek służby w pospolitem ruszeniu dla nich rozpoczyna się z chwilą zaliczenia ich do pospolitego ruszenia i trwa do końca tego roku kalendarzowego, w którym kończą oni lat 50.
W okresie 20 listopada 1924 roku do dnia 1 września 1938 r., obowiązywała ustawa z dnia 23 maja 1924 r. o powszechnym obowiązku służby wojskowej (Dz. U. Nr 61, poz. 609) obowiązkowi wojskowemu podlegali mężczyźni w wieku od 17 lat do końca roku kalendarzowego, w którym kończyli 50 lat.
W okresie od 2 września 1938 roku do dnia 28 maja 1950 r. obowiązywała ustawa z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz. U. Nr 25, poz. 220 ze zm.). Obowiązkowi wojskowemu podlegali wtedy mężczyźni w wieku od 17 lat do końca roku kalendarzowego, w którym kończyli 60 lat.
Natomiast kobiety w okresie od 2 września 1938 roku do 3 listopada 1943 roku podlegały pomocniczej służby wojskowej od 19 roku życia do ukończenia 45 roku życia, w okresie od 4 listopada 1943 roku do 19 marca 1945 od 18 do ukończenia 45 roku życia, a od 20 marca 1945 roku do 28 maja 1950 roku ponownie od 19 roku życia do ukończenia 45 roku życia. Następnie od 29 maja 1950 roku obowiązek pomocniczej służby wojskowej kobiet rozpoczynał się od 18 roku życia. Początkowo (tj. w okresie od 2 września 1938 do 19 marca 1945) kobiety podlegały obowiązkowi służby wojskowej w ograniczonym zakresie. Obowiązek ten dotyczył kobiet, które w czasie pokoju odbyły przeszkolenie wojskowe do pomocniczej służby wojskowej lub w czasie wojny, mobilizacji oraz w czasie stanu zagrożenia Państwa zgłosiły się ochotniczo do pomocniczej służby wojskowej i zostały uznane za zdolne do pełnienia tej służby. Rada Ministrów na wniosek Ministra Spraw Wojskowych może w czasie pokoju nałożyć obowiązek przeszkolenia wojskowego do pomocniczej służby wojskowej na kobiety w wieku do ukończonych lat 45, które uzyskały dowód ukończenia gimnazjum ogólnokształcącego albo gimnazjum zawodowego państwowego lub niepaństwowego z uprawnieniami szkół państwowych, lub szkoły (studiów) stopnia licealnego. Natomiast od 20 marca 1945 roku obowiązek pomocniczej służby wojskowej ciążył już na kobietach powszechnie. O ile zatem do tej daty obowiązek służby wojskowej kobiet był zależny od spełnienia dodatkowych warunków to od 20 marca 1945 nie powinno ulegać wątpliwości, że kobiety były zobowiązane do czynnej służby wojskowej. Zgodnie zresztą z par. 16 ROZPORZĄDZENIA MINISTRA OBRONY NARODOWEJ z dnia 14 grudnia 1942 r. wydanego w porozumieniu z Ministrami Spraw Zagranicznych, Wewnętrznych i Opieki Społecznej o zaciągu ochotniczym kobiet do pomocniczej służby wojskowej w Polskich Siłach Zbrojnych pomocnicza służba wojskowa, pełniona przez kobiety, jest równoznaczna z czynną służbą wojskową (Dz.U.1942.11.25 z dnia 1942.12.31 ).
Jako ciekawostkę można dodać, że kobiety, które były dziećmi ślubnymi obywateli polskich i których ojciec żył, były chronione do osiągnięcia 18 roku życia od utraty obywatelstwa polskiego na skutek nabycia obywatelstwa obcego (obywatelstwo polskie traciły tylko razem z ojcem). Tymczasem, jak opisano powyżej pomocniczej obowiązek służby wojskowej nie zawsze rozpoczynał się od 18 roku życia. Oznaczałoby to, że okresie gdy obowiązek pomocniczej służby wojskowej rozpoczynał się od 19 roku życia, a córka ślubna, która nabywałaby obywatelstwo obce między 18 a 19 rokiem życia to traciłaby obywatelstwo polskie. Podobnie gdyby przyjąć niekorzystną interpretację (patrz wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 kwietnia 2022 r. II OSK 1648/19), że również wcześniejsza naturalizacja (przed ukończeniem przez córkę ślubną 18 roku życia powodowałaby utratę obywatelstwa polskiego z chwilą ukończenia 18 roku życia. Przy takiej interpretacji, to również brak podlegania obowiązkowi pomocniczej służbie wojskowej od 18 roku życia powodowałby utratę obywatelstwa polskiego z chwilą ukończenia 18 roku życia. Natomiast w okresach gdy obowiązek pomocniczej służby wojskowej rozpoczynał się od 18 roku życia ryzyko utraty obywatelstwa polskiego na skutek wcześniejszej naturalizacji nie pojawiało się. Jak wspomniano powyżej od 29 maja 1950 dotyczyło to wszystkich kobiet, wcześniej - od 4 listopada 1943 roku do 19 marca 1945 tylko wybranych grup kobiet. Na marginesie można wspomnieć, że opisywana interpretacja prawa zawarta w uzasadnieniu wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 kwietnia 2022 r. II OSK 1648/19 prowadzi do bardzo skomplikowanych wyników wykładni prawa i jako taka powinna zostać odrzucona.
od 1 stycznia 1946 roku został obniżony wiek osiągnięcia pełnoletniości do 18 roku życia. Z drugiej zaś strony do w tym okresie aż do 29 maja 1950 roku obowiązek służby wojskowej dla kobiet rozpoczynał się dopiero od 19 roku życia. Oznacza to że jeżeli w tym okresie kobieta mająca już ukończone 18 lat, ale jeszcze będąca w wieku poniżej 19 lat nabywała obywatelstwo obce to wtedy traciła obywatelstwo polskie na skutek braku podlegania obowiązkowi służby wojskowej oraz na skutek braku ochrony ze strony obywatelstwa jej ojca z uwagi na osiągnięcie pełnoletniości.
W okresie od dnia 29 maja 1950 r. do 22 kwietnia 1959 obowiązywała ustawa z dnia 4 lutego 1950 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz. U. Nr 6, poz. 46). Obowiązkowi wojskowemu podlegali wtedy mężczyźni w wieku od 18 do 50 roku życia włącznie. Kobiety podlegały obowiązkowi pomocniczej służby wojskowej od 18 do 40 roku życia.
Trzeba pamiętać, że 19 stycznia 1951 roku zmieniły się przepisy dotyczące obywatelstwa polskiego i kwestia służby wojskowej przestała mieć znaczenie.
Judykatura określiła szereg zasad dotyczących służby wojskowej. Warto m.in. pamiętać, że:
- Służba wojskowa w wojsku państwa walczącego przeciw Niemcom w okresie II wojny światowej nie powodowało utraty obywatelstwa polskiego (dotyczyło to też okresu po zakończeniu II wojny światowej do momentu demobilizacji).
- Kobiety, które nie podlegały obowiązkowo służby wojskowej zawsze traciły obywatelstwo polskie z chwilą nabycia obcego obywatelstwa.
- Obywatelstwa polskiego nie traciło się, jeżeli nabycie obcego obywatelstwa nastąpiło w okresie podlegania obowiązkowi służby wojskowej. Jednak z chwilą przekroczenia granicy wieku 50 lub 60 lat (w zależności od obowiązującej ustawy) następowała utrata obywatelstwa polskiego. Pocieszające jest to, że utrata nie działała wstecz co oznacza, że dzieci ślubne takiego mężczyzny nie traciły obywatelstwa polskiego, jeżeli w między czasie osiągnęły pełnoletniość.
- Brak jest wyraźnej linii orzeczniczej w zakresie kwalifikowania obowiązku pomocniczej służby wojskowej kobiet jako obowiązku tzw. czynnej służby wojskowej, która chroniła od utraty obywatelstwa polskiego w razie nabycia obywatelstwa polskiego. Natomiast W. Ramus w swoim opracowaniu „Instytucje prawa o obywatelstwie polskim” wyd. 1980 s.244. zalicza pomocniczą służbę kobiet do pojęcia czynnej służby wojskowej.
