PRAWO SWOJSZCZYZNY
Prawo swojszczyzny – jest to prawo publicznoprawnej przynależności do gminy, do tworzonej przez nią społeczności, wprowadzone na terytorium Cesarstwa Austriackiego przez ustawę z dnia 3 grudnia 1863 roku, które obowiązywało także Polaków zamieszkujących ziemie zaboru austriackiego. Z posiadaniem prawa swojszczyzny w gminie, która po I wojnie światowej znalazła się na terytorium II RP art. 70 traktatu pokojowego z Austrią z 10 września 1919 roku łączył prawo nabycia ex lege obywatelstwa polskiego.
Niezależnie pod postanowień przywołanego pokoju z Austrią, który Polska ratyfikowała dopiero 22 sierpnia 1924 roku, II RP już na podstawie art. 2 punktu 1 ustawy z 1920 roku o obywatelstwie Państwa Polskiego uznała generalnie za obywateli polskich mieszkańców byłego zaboru austriackiego, jeżeli posiadali oni prawo swojszczyzny, to jest wspomniane prawo gminnej przynależności, oznaczające związek publicznoprawny jednostki z określoną gminą, a nie samo zamieszkanie faktyczne, choćby długotrwałe, na terytorium wspomnianego zaboru. Dzięki temu zabiegowi prawnemu możliwe było uzyskanie obywatelstwa polskiego przez Polaków pochodzących z terenów byłego zaboru austriackiego, jednak przebywających na emigracji, o ile nie nabyli oni przed 31 stycznia 1920 roku obywatelstwa państwa obcego przez sam fakt urodzenia się na jego terytorium lub przez naturalizację.
Czym było i w jaki sposób można było nabyć tak istotne z punktu widzenia uznania za obywatela Polski prawo swojszczyzny, określano w II RP na podstawie odnośnego ustawodawstwa austriackiego, a więc wspomnianej powyżej ustawy z 3 grudnia 1863 roku – warto jej się zatem bliżej przyjrzeć.
Istotę instytucji prawnej, jaką była swojszczyzna, wyjaśnia paragraf 1 przywołanej ustawy, który stanowi: "Prawo swojszczyzny w pewnej gminie uprawnia do bezprzeszkodnego w onejże pobytu i do żądania zaopatrzenia w ubóstwie." Paragraf 2 zaś określał podstawowe ograniczenia w przyznawaniu rzeczonego prawa: "Tylko obywatele Państwa (to jest monarchii austriacko – węgierskiej) nabyć mogą prawo swojszczyzny w gminie. Każdy obywatel Państwa używać ma w jednej z gmin prawo swojszczyzny. To zaś prawo może mu tylko w jednej gminie przysłużać."
Ustawa z 1863 roku ustanawia również sposoby nabycia prawa swojszczyzny. Zgodnie z paragrafem 5 ustawy „Prawo swojszczyzny ustanowionem bywa:
- Przez urodzenie
- Przez poślubienie się
- Przez przyjęcie do węzła swojszczyzny
- Przez dostąpienie urzędu publicznego
Paragraf 6 ustawy wyjaśniał, jaki sposób nabywa się prawo swojszczyzny przez urodzenie - dzieci ślubne nabywały je w gminie, w której służyło ono ich ojcu w dacie urodzenia dziecka, natomiast dzieci nieślubne nabywały je w gminie, w której służyło ono ich matce w dacie urodzenia dziecka. Prawa swojszczyzny nie można było nabyć przez przysposobienie, ani przez przyjęcie na wychowanie.
Przez zamążpójście zaś żona, zgodnie z paragrafem 7, nabywała prawo swojszczyzny w gminie, w której przysługiwało ono jej mężowi.
Zgodnie z paragrafem 8 ustawy gmina miała także wyłączną kompetencję, aby zainteresowanego na jego wniosek "przyjąć do węzła swojszczyzny", a więc nadać mu prawo swojszczyzny.
Paragraf 10 ustawy dotyczył natomiast nadawania prawa swojszczyzny urzędnikom i stanowił, iż "Stale ustanowieni urzędnicy nadworni, rządowi, krajowi i publiczn funduszowi, (tudzież) duchowni i publiczni nauczyciele dostępują prawa swojszczyzny z objęciem urzędu swego w tej gminie, w której im stała siedziba ich urzędowania przekazana została."
Paragraf 18 określał zaś, jak postępować z "nieswojakami": „Nieswojacy, to jest takie osoby, których prawo swojszczyzny podówczas (dotychczasowe) wykazać się nie daje, przydzielone będą gminie, wedle postanowień następujących paragrafów, w której dopóty jako swojacy będą uważane aż przydłużające im prawo swojszczyzny wykazanem zostanie, lub aż gdzie indziej nabędą prawa swojszczyzny." Owe "następujące paragrafy" ustalały między innymi takie zasady, jak przydzielenie "nieswojaka" do gminy:
- - w której znajdował się w czasie wstąpienia do wojska,
- - do gminy w której najdłużej, co najmniej przez pół roku, nieprzerwane przebywał przed zakwestionowaniem jego prawa swojszczyzny
- - do gminy, w której się urodzili.
- Przepisy - Ustawa z dnia 3 grudnia 1863r
