Ludność z byłego zaboru rosyjskiego
Aby uzyskać obywatelstwo polskie po odzyskaniu niepodległości przez II RP ludność taka musiała wykazać się osiedleniem na tym terytorium byłego Cesarstwa Rosyjskiego, które to po I wojnie światowej i wojnie polsko – bolszewickiej 1920 roku, przypadło Polsce. Pod pojęciem osiedlenia nie należy jednak rozumieć faktycznego, choćby długotrwałego zamieszkiwania na danym terytorium, a rodzaj więzi publicznoprawnej, łączącej jednostkę z danym terytorium.
Pojęcie osiedlenia w odniesieniu do osób z byłego zaboru rosyjskiego doprecyzowano odmiennie w zaleźności od tego, z której części wspomnianego zaboru pochodziły – z Królestwa Polskiego, czy też z pozostałej części owego terytorium. W obu przypadkach przesłanki nabycia ex lege obywatelstwa polskiego statuował art. 2 punkt 1 ustawy z 1920 roku o obywatelstwie Państwa Poskiego.
Jeśli chodzi o Królestwo Polskie, za osiedlonego w rozumieniu wspomnianej ustawy, a więc z mocy prawa będącego obywatelem polskim, był uważany każdy, kto był zapisany lub w czasie istnienia Królestwa miał prawo być zapisany, do ksiąg stałej ludności Królestwa Polskiego. Natomiast w przypadku osób zamieszkujących pozostałe ziemie zaboru rosyjskiego, by nabyć ex lege obywatelstwo polskie, należało być zapisanym do gminy miejskiej lub wiejskiej albo do jednej z organizacji stanowych na terytorium, które przypadło II RP. Owym "osiedleniem" należało wykazać się na dzień ogłoszenia wspomnianej wyżej ustawy, to jest 31 stycznia 1920 roku. Nabycie obywatelstwa w myśl przepisów owej ustawy nie było uzależnione więc od faktycznego zamieszkiwania na terytorium Polski.
Kwestię zapisu do ksiąg ludności stałej w Królestwie Polskim oceniać należało według przepisów obowiązujących w czasach jego istnienia. Od strony prawnej sprawę prowadzenia ksiąg ludności stałej w Królestwie Polskim regulowały:
- - instrukcja o utrzymaniu i prowadzeniu ksiąg ludności w miastach i gminach wiejskich Królestwa Polskiego, zatwierdzona decyzją Rady Administracyjnej z 10/22 listopada 1861 roku
- - instrukcja o utrzymaniu i prowadzeniu ksiąg ludności dla m. st. Warszawy, zatwierdzona decyzją Rady Administracyjnej z 11/23 lutego 1866 roku
- - ukaz z 8 lipca 1868 roku dotyczący trybu przesiedlania się z Cesarstwa Rosyjskiego do Królestwa Polskiego - wprowadzał niewielkie zmiany w stosunku do dwóch powyższych instrukcji.
Zapis natomiast do gminy miejskiej lub wiejskiej albo do jednaj z organizacji stanowych na ziemiach Cesarstwa Rosyjskiego, które po I wojnie światowej weszły w skład państwa polskiego, należało oceniać wedle prawa Cesarstwa. Prawo to nie znało specjalnego zapisu do gminy miejskiej lub wiejskiej jako jednostki samorządowej, a użyty w ustawie o obywatelstwie Państwa Polskiego zwrot „zapisany do gminy miejskiej lub wiejskiej” oznaczał osoby zapisane do stanu obywateli miejskich lub wiejskich. Oprócz powyższych stanów istniały jeszcze w Cesarstwie dwa inne – szlachecki i duchowny.Duchownieństwo nie miało jednak miejscowych organizacji stanowych, więc przynależność do owego stanu nie mogła stanowić podstawy nabycia obywatelstwa polskiego.
Prawną podstawę oceny przynależności do jednego ze stanów stanowiły:
- - Prawo o stanach w Cesarstwie Rosyjskim (Zwód praw, t. IX)
- - Ustawa przemysłowa dla Cesarstwa Rosyjskiego (Zwód praw, t. XI)
- - Ustawa paszportowa (Zwód praw, t. XIV).
Według wskazanego powyżej ustawodawstwa szlachta rosyjska dzieliła się na 6 grup: nobilitowanych, wojskowych, urzędników cywilnych z pewną rangą, utytułowanych i dziedziczne rody szlacheckie oraz rody cudzoziemskie.
Do stanu miejskich obywateli pod ogólną nazwą grażdan należeli: obywatele honorowi, kupcy, mieszczanie, rzemieślnicy lub cechowi, a do stanu obywateli wiejskich – ludność włościańska.
