Wyrok
Naczelnego Sądu Administracyjnego
z dnia 12 października 2006 r.
II OSK 1013/06
TEZA aktualna
Teza częściowo nieaktualna.
W wypadku dziecka urodzonego w okresie deportacji (wywiezienia) matki do pracy przymusowej okres przed urodzeniem dziecka, w którym dziecko nie posiada obywatelstwa polskiego, nie jest okresem podlegania dziecka represjom w rozumieniu art. 1 ust. 1 w związku z art. 2 pkt 2 lit. a ustawy z dnia 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (Dz. U. Nr 87, poz. 395 ze zm.).
UZASADNIENIE
Skład orzekający
Przewodniczący: sędzia NSA Włodzimierz Ryms (sprawozdawca).
Sędziowie NSA: Jacek Chlebny, Janina Kosowska.
Sentencja
Naczelny Sąd Administracyjny oddalił na podstawie art. 184 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270 ze zm.) skargę kasacyjną Rzecznika Praw Obywatelskich od wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie ze skargi Tadeusza M. na decyzję Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych z dnia 27 kwietnia 2005 r. w przedmiocie świadczenia pieniężnego z tytułu pracy przymusowej.
Uzasadnienie faktyczne
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gorzowie Wielkopolskim wyrokiem z dnia 15 marca 2006 r. oddalił skargę Tadeusza M. na decyzję Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych z dnia 27 kwietnia 2005 r. w przedmiocie świadczenia pieniężnego z tytułu pracy przymusowej.
W uzasadnieniu wyroku Sąd przytoczył następujące okoliczności faktyczne i prawne sprawy:
Decyzją z dnia 27 kwietnia 2005 r., po rozpatrzeniu wniosku Tadeusza M. o ponowne rozpoznanie sprawy, Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych utrzymał w mocy swoją decyzję z dnia 11 marca 2005 r. odmawiającą skarżącemu przyznania świadczenia pieniężnego przysługującego osobom deportowanym do pracy przymusowej. Organ wskazał, że represją jest deportacja (wywiezienie) do pracy przymusowej na okres co najmniej 6 miesięcy z terytorium państwa polskiego, w granicach sprzed 1 września 1939 r., na terytorium III Rzeszy i terenów przez nią okupowanych w okresie wojny w latach 1939-1945 (art. 2 pkt 2 lit. a ustawy z dnia 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, Dz. U. Nr 87, poz. 395 ze zm., zwanej dalej ustawą o świadczeniu pieniężnym). Natomiast represje wobec skarżącego trwały 3 miesiące i 25 dni, a więc krócej niż minimalny okres 6 miesięcy.
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gorzowie Wielkopolskim podzielił stanowisko organu i oddalił skargę Tadeusza M., stwierdzając, że brak jest podstaw do uchylenia zaskarżonej decyzji. Podstawą odmowy przyznania świadczenia pieniężnego z tytułu pracy przymusowej było ustalenie przez organ, że skarżący nie był ofiarą represji przez wymagany ustawowo sześciomiesięczny okres, ponieważ urodził się w okresie deportacji matki do pracy przymusowej w Karlowych Warach (Karlsbad) w dniu 10 stycznia 1945 r., okres deportacji zaś zakończył się 4 maja 1945 r., z dniem zajęcia Karlowych Warów przez wojska koalicji antyhitlerowskiej. Skarżący nie kwestionował, że od dnia jego urodzenia do zakończenia wojny nie upłynął wskazany sześciomiesięczny okres. Zdaniem Sądu, nie ma podstaw do zaliczenia skarżącemu do okresu podlegania represjom okresu prenatalnego. Ustawa o świadczeniu pieniężnym nie przewiduje formy odszkodowania czy też zadośćuczynienia za ewentualne szkody doznane przed urodzeniem, z powodu przymusowej pracy kobiety w okresie ciąży. Nasciturus nie mógł być obywatelem polskim, dlatego też nie mógł być w okresie poprzedzającym urodzenie ofiarą represji, w rozumieniu ustawy o świadczeniu pieniężnym. Ustawa ta nie przewiduje możliwości przyznania uprawnień wszystkim osobom, które na skutek działań wojennych ucierpiały, lecz ustawodawca ograniczył jej zakres do skonkretyzowanych rodzajów represji w stosunku do osób osadzonych w obozach pracy przymusowej lub deportowanych do pracy przymusowej, które w okresie podlegania represji były obywatelami polskimi.
Skargę kasacyjną wniósł Rzecznik Praw Obywatelskich, zarzucając zaskarżonemu wyrokowi naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 2 pkt 2 lit. a ustawy o świadczeniu pieniężnym w związku z art. 1 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78 ze zm.) przez przyjęcie, że dziecko urodzone w czasie wykonywania pracy przymusowej przez deportowaną matkę nie może uzyskać świadczenia pieniężnego na podstawie ustawy o świadczeniu pieniężnym.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich o deportacji, w rozumieniu art. 2 pkt 2 lit. a ustawy o świadczeniu pieniężnym, można mówić zarówno wtedy, gdy dziecko zostało wywiezione wraz rodzicami na roboty przymusowe, jak i wtedy, gdy wywieziona na roboty przymusowe kobieta urodziła dziecko w miejscu wykonywania tych robót. Nie można bowiem zakładać, że cel wywiezienia dziecka z rodzicami deportowanymi na roboty przymusowe był inny niż w stosunku do rodziców. Tak samo nie można zakładać, że deportacja do pracy przymusowej kobiety, która urodziła dziecko po wywiezieniu, nie rozciąga się na to dziecko. Z utrwalonego orzecznictwa sądowego wynika, że w rozumieniu ustawy o świadczeniu pieniężnym osobą represjonowaną jest osoba deportowana do pracy przymusowej lub osadzona w obozie pracy bez względu na wiek, jak również bez względu na to, czy faktycznie wykonywała prace przymusowe. Dlatego też nie można przyjąć, że dziecko urodzone w miejscu deportacji matki nie jest "osobą" w rozumieniu ustawy o świadczeniu pieniężnym. Nie można różnicować sytuacji prawnej dziecka deportowanego wraz z matką i dziecka, które urodziło się w miejscu deportacji matki. Uprawnienia do świadczenia pieniężnego z ustawy o świadczeniu pieniężnym należy, tak jak uprawnienia kombatanckie, kwalifikować jako specyficzną kategorię odszkodowania społecznego. Przy kształtowaniu prawa do społecznego odszkodowania, które jest realizowane przez ustawę o świadczeniu pieniężnym, nie można odmówić uznania za osobę represjonowaną dziecka urodzonego na deportacji. Występuje tu bowiem tożsamość niekorzystnych czynników związanych z deportacją matki, które oddziaływały zdecydowanie negatywnie również na dziecko w okresie życia płodowego w łonie matki. "Osobą podlegającą represji" jest istota ludzka od chwili poczęcia. Takie rozumienie tego pojęcia zostało przyjęte w orzecznictwie sądowym dotyczącym ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U. z 2002 r. Nr 42, poz. 371 ze zm., zwanej dalej ustawą o kombatantach). Z uwagi na związek ustawy o kombatantach z ustawą o świadczeniu pieniężnym pojęcie "osoba podlegająca represji" w tych ustawach powinno być rozumiane tak samo, ponieważ "na gruncie tych ustaw mamy do czynienia z tożsamą kategorią uprawnień, a w konsekwencji z tożsamą kategorią podmiotów uprawnionych (osoby poddane represjom)". Oznacza to, że osobą podlegającą represji w rozumieniu ustawy o świadczeniu pieniężnym jest także nasciturus. Powołując się na utrwalone orzecznictwo Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, a w szczególności na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 1996 r. sygn. akt III ARN 96/95, "Wokanda" 1997, nr 1, s. 21 i wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 19 sierpnia 2004 r. sygn. akt OSK 135/04, ONSAiWSA 2005, nr 1, poz. 15, Rzecznik Praw Obywatelskich podzielił stanowisko, że skoro o represji nie decyduje wiek dziecka ani to, czy faktycznie pracowało, to nie powinno budzić wątpliwości, że osobą represjonowaną jest także dziecko urodzone w miejscu wykonywania pracy przymusowej przez deportowaną matkę.
Przytaczając takie podstawy kasacyjne Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i uwzględnienie skargi.
Uzasadnienie prawne
Naczelny Sąd Administracyjny zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zawiera usprawiedliwionych podstaw.
Przede wszystkim nie jest trafny zarzut naruszenia wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów przez przyjęcie w zaskarżonym wyroku, że dziecko urodzone w czasie wykonywania pracy przymusowej przez deportowaną matkę nie może uzyskać świadczenia pieniężnego. Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd pierwszej instancji, podzielając pogląd wyrażony w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 19 sierpnia 2004 r. sygn. akt OSK 135/04 (ONSAiWSA 2005, nr 1, poz. 15), zajął stanowisko, że o deportacji w rozumieniu ustawy o świadczeniu pieniężnym można mówić w stosunku do dziecka zarówno wtedy, gdy zostało ono wywiezione wraz z rodzicami na roboty przymusowe, jak i wtedy, gdy wywieziona na roboty przymusowe kobieta urodziła dziecko w miejscu wykonywania tych robót. Powodem oddalenia skargi nie było to, że skarżący urodził się w czasie wykonywania pracy przymusowej przez deportowaną matkę, ale to, że skarżący nie był ofiarą represji przez wymagany ustawowo okres 6 miesięcy. W ocenie Sądu pierwszej instancji świadczenie pieniężne, o którym mowa w art. 1 ust. 1 ustawy o świadczeniu pieniężnym, przysługuje osobie, która w okresie podlegania represjom była obywatelem polskim, a zatem okres poprzedzający urodzenie się skarżącego (okres prenatalny) nie jest okresem podlegania represjom, ponieważ dziecko poczęte (nasciturus) nie posiada obywatelstwa polskiego. Z tych względów skarżący nie był ofiarą represji określonej w art. 2 pkt 2 lit. a ustawy o świadczeniu pieniężnym, ponieważ okres podlegania represji (od dnia urodzenia do dnia wyzwolenia miejscowości, w której przebywał z matką) był krótszy niż 6 miesięcy.
Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty dotyczą w istocie rzeczy problemu, czy dziecko urodzone w okresie deportacji matki do pracy przymusowej jest osobą podlegającą represji, określonej w art. 2 pkt 2 lit. a ustawy o świadczeniu pieniężnym, bez względu na to, przez jaki okres przebywało na deportacji od dnia urodzenia. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, za pozytywną odpowiedzią na tak postawiony problem przemawia art. 1 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, a także sama istota świadczenia pieniężnego regulowanego ustawą o świadczeniu pieniężnym, które należy do tej samej kategorii uprawnień co uprawnienia kombatanckie, co oznacza, że podmiot uprawniony do świadczenia pieniężnego (osoba poddana represji) powinien być traktowany tak samo jak osoba uprawniona do świadczeń kombatanckich; w konsekwencji, skoro przyjmuje się, że pojęcie "osoba podlegająca represjom w hitlerowskich obozach koncentracyjnych oznacza także dziecko poczęte, jeżeli urodziło się żywe", to również tak należy rozumieć pojęcie osoby podlegającej represjom w ustawie o świadczeniu pieniężnym.
Stanowisko to nie jest przekonujące.
Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na różnice w unormowaniach ustawy o kombatantach oraz ustawy o świadczeniu pieniężnym. Ustawa o kombatantach nie wiąże co do zasady pojęcia osoby podlegającej represjom, określonym w tej ustawie, z posiadaniem obywatelstwa polskiego w okresie podlegania represjom. Natomiast art. 1 ust. 1 ustawy o świadczeniu pieniężnym stanowi, że świadczenie pieniężne przysługuje osobom, które w okresie podlegania represjom określonym w ustawie były obywatelami polskimi. Represje określone w art. 2 ustawy o świadczeniu pieniężnym zostały związane z posiadaniem obywatelstwa polskiego w okresie podlegania represjom, a wobec tego zasadnicze znaczenie ma to, czy ofiara represji w okresie podlegania represjom posiadała obywatelstwo polskie.
W czasie przebywania skarżącego wraz z matką na robotach przymusowych obowiązywała ustawa z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 7, poz. 44 ze zm.). Stosownie do przepisu art. 4 tej ustawy obywatelstwo polskie nabywało się przez urodzenie lub na skutek późniejszych zdarzeń. Nabycie obywatelstwa polskiego przez urodzenie było związane z nabyciem obywatelstwa ojca albo matki (art. 5), co oznaczało, że to, czy dziecko nabędzie obywatelstwo polskie przez urodzenie, zależało od tego, czy ojciec albo matka dziecka w chwili jego urodzenia posiadali obywatelstwo polskie. Nabycie obywatelstwa polskiego przez urodzenie więc następowało z mocy prawa z chwilą urodzenia dziecka, jeżeli w chwili urodzenia dziecka ojciec albo matka posiadali obywatelstwo polskie. Tak więc nabycie i posiadanie obywatelstwa polskiego nie odnosiło się do osoby przed jej urodzeniem się.
Obywatelstwo jest trwałym węzłem prawnym, łączącym osobę fizyczną z państwem. Oznacza ono prawną przynależność do określonego państwa, z której wynikają wzajemne prawa i obowiązki takiej osoby i państwa. Prawa te i obowiązki stanowią materialnoprawną treść obywatelstwa i są ustalane przez państwo (W. Ramus: Instytucje prawa o obywatelstwie polskim, Warszawa 1980). Ustawy o obywatelstwie polskim: z dnia 20 stycznia 1920 r., z dnia 8 stycznia 1951 r. (Dz. U. Nr 4, poz. 25 ze zm.) i z dnia 15 lutego 1962 r. (Dz. U. z 2000 r., Nr 28, poz. 353 ze zm.) ustalają jako zasadniczy tytuł nabycia obywatelstwa polskiego urodzenie się z rodziców obywateli polskich. Decydujące znaczenie przy tej formie uzyskania obywatelstwa ma moment urodzenia się dziecka i z tą chwilą dziecko uzyskuje obywatelstwo. Nabycie obywatelstwa polskiego następuje z mocy prawa i nie są potrzebne żadne akty władzy publicznej. Nabycie przez dziecko obywatelstwa polskiego przez urodzenie jest następstwem obywatelstwa rodziców w chwili urodzenia dziecka. Nie sposób więc przyjąć, nawet biorąc pod uwagę, że życie i zdrowie człowieka w każdej fazie jego rozwoju stanowi wartość konstytucyjną podlegającą ochronie, że nasciturus (życie nienarodzone) posiada obywatelstwo polskie.
Ponadto należy zauważyć, że nawet Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.) zapewnia dziecku prawo do określenia przynależności państwowej (obywatelstwa) dopiero po urodzeniu. Brak obywatelstwa jakiegokolwiek państwa uznaje się za stan niekorzystny dla człowieka, co znalazło wyraz w art. 7 ust. 1 i 2 Konwencji o prawach dziecka, który zobowiązuje państwa do zapewnienia takich rozwiązań w prawie wewnętrznym, aby każde dziecko uzyskało obywatelstwo "od momentu urodzenia".
Tym samym, o ile można podzielić pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 1996 r. (sygn. akt III ARN 96/95, "Wokanda" 1997, nr 1, poz. 21), że pojęcie "osoba podlegająca represjom w hitlerowskich obozach koncentracyjnych" oznacza również dziecko poczęte, jeżeli urodziło się żywe, to nie sposób przyjąć, że dziecko poczęte posiada obywatelstwo polskie i w związku z tym okres życia prenatalnego należy wliczyć do okresu podlegania represjom, o którym mowa w ustawie o świadczeniu pieniężnym.
Z tych względów należy przyjąć, że w przypadku dziecka urodzonego w okresie deportacji (wywiezienia) matki do pracy przymusowej okres przed urodzeniem dziecka, w którym dziecko nie posiada obywatelstwa polskiego, nie jest okresem podlegania dziecka represjom w rozumieniu art. 1 ust. 1 w związku z art. 2 pkt 2 lit. a ustawy o świadczeniu pieniężnym. Kwestia ta ma zasadnicze znaczenie w przypadku represji polegającej na deportacji (wywiezieniu) do pracy przymusowej, ponieważ minimalny okres podlegania tej represji został określony na 6 miesięcy (art. 2 pkt 2 lit. a ustawy o świadczeniu pieniężnym).
To że uprawnienie do świadczenia pieniężnego określonego w ustawie o świadczeniu pieniężnym jest tej samej natury co uprawnienia do świadczeń kombatanckich, nie jest argumentem wystarczającym do utożsamiania tych świadczeń i jednakowego traktowania osób uprawnionych z tytułu działalności kombatanckiej lub równorzędnej z działalnością kombatancką i okresu powojennego, o których mowa w ustawie o kombatantach, z osobami uprawnionymi z tytułu podlegania represjom określonym w ustawie o świadczeniu pieniężnym. Uprawnienia określone w tych ustawach są przywilejem za szczególne zasługi lub podleganie ściśle określonym represjom, a wobec tego ustawodawca określa przesłanki, od których uzależnia ich przyznanie. Nie można więc twierdzić, że rozumienie przesłanek do uzyskania uprawnień, przyjęte w ustawie o kombatantach, powinno być przenoszone na przesłanki, od których zależy uzyskanie uprawnienia do świadczenia pieniężnego na podstawie ustawy o świadczeniu pieniężnym. Skład orzekający w tej sprawie podziela stanowisko wyrażone w uzasadnieniu uchwały siedmiu sędziów NSA z dnia 12 października 1998 r. sygn. akt OPS 5/98 (ONSA 1999, z. 1, poz. 1), że przyznanie uprawnień do świadczenia, o którym mowa w ustawie o świadczeniu pieniężnym, tylko pewnej ściśle określonej grupie osób represjonowanych nie narusza konstytucyjnych zasad państwa prawnego i zasady równości wobec prawa, jeżeli przyjęte kryteria są merytorycznie uzasadnione i nie są niesprawiedliwe. Przyjęcie w ustawie o świadczeniu pieniężnym kryterium, że uprawnienie do świadczenia przysługuje tylko tym osobom, które w okresie podlegania represjom były obywatelami polskimi, nie narusza tych zasad. Świadczenie pieniężne przysługujące za pracę przymusową jest przywilejem o charakterze rekompensacyjnym, przyznanym określonej kategorii osób, który wynika wyłącznie z ustawy, a nie z Konstytucji (postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 30 czerwca 1998 r. sygn. akt Ts 71/98, OTK-ZU 1998, nr 4, poz. 62).
Tego stanu rzeczy nie zmieniają przepisy ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, a w szczególności wskazany w skardze kasacyjnej przepis art. 1 tej ustawy. Przepis ten stanowi, że prawo do życia podlega ochronie, w tym również w fazie prenatalnej, w granicach określonych w ustawie. Nie sposób mówić o naruszeniu tego przepisu przez Sąd pierwszej instancji, ponieważ w okolicznościach tej sprawy chodzi o ocenę określonych w ustawie kryteriów przyznania specjalnego uprawnienia, a nie o ochronę prawa do życia. Analiza treści przepisów ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży prowadzi do wniosku, że określają one status prawny płodu oraz granice ochrony dóbr płodu, w szczególności jego zdrowia i życia. Szereg przepisów wyraźnie dopuszcza możność nabycia przez nasciturusa określonych praw. Między innymi przepis art. 927 § 2 K.c. przesądza o tym, że dziecko poczęte może być podmiotem praw wynikających ze spadku, czy też przepis art. 4461 K.c., który stanowi, że z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem. Judykatura dość zgodnie dopuszcza również możność warunkowego stania się podmiotem praw przez nasciturusa w zakresach wykraczających poza te, które wynikają wprost z przepisów szczególnych. Nie jest natomiast możliwe, ze względu na przepisy dotyczące nabycia obywatelstwa polskiego, nabycie obywatelstwa polskiego przez dziecko poczęte, przed jego urodzeniem, pod warunkiem, że dziecko urodzi się żywe.
Jednakże to, że życie i zdrowie człowieka w każdej fazie jego rozwoju stanowi wartość konstytucyjną podlegającą ochronie, nie oznacza, że intensywność tej ochrony, a w szczególności możność nabycia określonych praw, w każdej fazie życia i w każdych okolicznościach ma być taka sama. Intensywność ochrony prawnej i jej rodzaj nie jest prostą konsekwencją wartości chronionego dobra. Na intensywność i rodzaj ochrony prawnej, obok wartości chronionego dobra, wpływa cały szereg czynników różnej natury.
Należy także podnieść, że wykładnia przepisów o świadczeniu pieniężnym nie może prowadzić do takiego rezultatu, że dziecko urodzone w okresie deportacji matki jest osobą podlegającą represji jako istota ludzka od chwili poczęcia i jest uprawnione do świadczenia pieniężnego, bez względu na okres, jaki upłynął od jego urodzenia do zakończenia deportacji, natomiast matka dziecka, jeżeli okres jej deportacji do pracy przymusowej był krótszy niż 6 miesięcy, nie byłaby uprawniona do tego świadczenia.
W tym stanie rzeczy Naczelny Sąd Administracyjny, na podstawie art. 184 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270 ze zm.), oddalił skargę kasacyjną.
