Wyrok
Naczelnego Sądu Administracyjnego
z dnia 8 grudnia 2008 r.
II OSK 1328/07
TEZA aktualna
W stosunku do obywateli polskich zamieszkałych na obszarach Polski wcielonych przemocą przez okupanta do Rzeszy Niemieckiej, którzy zgłosili przynależność do narodowości niemieckiej, czego konsekwencją mogła być przynależność do niemieckich organizacji wojskowych, przepisy art. 11 pkt 2 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego (Dz.U. R.P. Nr 7, poz. 44 ze zm.) i art. 115 ust. 1 ustawy z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz.U. R.P. Nr 25, poz. 220 ze zm.) nie mogą być stosowane z pominięciem przepisów ustaw i dekretów wydanych w latach 1944-1946, które w stosunku do tych osób dopuszczały możliwość wykazania, że zostały wbrew swojej woli lub pod przymusem wpisane na niemiecką listę narodową.
UZASADNIENIE
Skład orzekający
Przewodniczący: sędzia NSA Włodzimierz Ryms (sprawozdawca).
Sędziowie NSA: Jacek Chlebny, del. WSA Leszek Kamiński.
Sentencja
Naczelny Sąd Administracyjny uznał zasadność skargi kasacyjnej Ulricha von K. od wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 16 maja 2007 r. w sprawie ze skargi Ulricha von K. na decyzję Prezesa Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców z dnia 29 listopada 2006 r. w przedmiocie odmowy stwierdzenia posiadania obywatelstwa polskiego i na podstawie art. 188 w związku z art. 145 § 1 pkt 1 lit. a/ i c/ oraz art. 135 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. Nr 153, poz. 1270 ze zm.) uchyl ił zaskarżony wyrok oraz zaskarżoną decyzję Prezesa Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców z dnia 29 listopada 2006 r. oraz utrzymaną przez nią w mocy decyzję Wojewody (...) z dnia 22 września 2005 r., a także - na mocy art. 203 pkt 1 powyższej ustawy -zasądził od Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji na rzecz skarżącego tysiąc trzydzieści złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie faktyczne
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 16 maja 2007 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie oddalił skargę Ulricha von K. w na decyzję Prezesa Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców z dnia 29 listopada 2006 r., którą została utrzymana w mocy decyzja Wojewody (...) z dnia 22 września 2005 r. odmawiająca potwierdzenia posiadania obywatelstwa polskiego przez skarżącego.
Wyrok ten został wydany w następujących okolicznościach faktycznych i prawnych sprawy:
Skarżący Ulrich von K. urodził się dnia 2 lipca 1945 r. w B. (Niemcy) jako syn Albrechta von K. i Addy z domu B., mieszka wraz z rodzicami na terenie Niemiec i posiada obywatelstwo niemieckie. Stosownie do przepisów ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego (Dz.U. R.P. Nr 7, poz. 44) mógł nabyć obywatelstwo polskie przez urodzenie tylko wówczas, gdyby w dniu jego urodzenia posiadał obywatelstwo polskie jego ojciec. Organ odwoławczy w toku postępowania odwoławczego uzyskał informację z Archiwum Państwowego w (...), że ojciec skarżącego - Albrecht von K. w dniu 18 października 1939 r. wstąpił do SA w P. Archiwum przekazało kopię karty, tak zwanej Volkstumkartei (jeden z rodzajów ewidencji Urzędu Statystycznego III Rzeszy, wprowadzonych w okresie II wojny światowej), w której widnieje wpis o wstąpieniu ojca skarżącego do SA, oraz wskazało, że Albrecht von K. został wpisany do pierwszej grupy niemieckiej listy narodowościowej. W oświadczeniu z dnia 18 czerwca 1990 r. ojciec skarżącego podał, że w okresie od 20 marca 1945 r. do końca wojny (8 maja 1945 r.) służył w Wehrmachcie. Zdaniem organu odwoławczego, okoliczność, że ojciec skarżącego, po wcieleniu Kaszub do III Rzeszy, uzyskał obywatelstwo niemieckie, nie spowodowała sama przez się utraty przez niego obywatelstwa polskiego, na podstawie art. 11 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego, ponieważ ojciec skarżącego, będąc obywatelem polskim, był objęty obowiązkiem wojskowym na podstawie ustawy z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz.U. Nr 25, poz. 220), a więc wymagane było zwolnienie z obowiązku wojskowego przez władze polskie, którego ojciec skarżącego nie uzyskał. Jednakże stosownie do przepisu art. 11 pkt 2 ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego utrata obywatelstwa polskiego następowała z mocy prawa, jeżeli obywatel polski, podlegający obowiązkowi wojskowemu, przyjął urząd publiczny lub wstąpił do służby wojskowej w państwie obcym bez zgody właściwego organu polskiego. Ponadto z mocy art. 115 ust. 1 ustawy z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym obywatel polski, podlegający obowiązkowi wojskowemu, tracił z mocy prawa obywatelstwo polskie, jeżeli przyjmował obowiązki w wojsku obcym lub obcej organizacji wojskowej bez zgody władzy polskiej. Skoro więc ojciec skarżącego jako obywatel polski podlegał obowiązkowi wojskowemu i w dniu 18 października 1939 r. przyjął obowiązki w obcej organizacji wojskowej SA, to z tym dniem utracił obywatelstwo polskie. Oznacza to, że skarżący nie nabył obywatelstwa polskiego przez urodzenie na podstawie art. 4 w związku z art. 5 ustawy z 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego, ponieważ w dniu jego narodzin (2 lipca 1945 r.) ojciec nie posiadał obywatelstwa polskiego.
Oddalając skargę, Wojewódzki Sąd Administracyjny stwierdził, że na tle dokonanych ustaleń faktycznych zaskarżona decyzja nie narusza prawa. Kwestia nabycia przez skarżącego obywatelstwa polskiego przez urodzenie, na podstawie art. 4 pkt 1 w związku z art. 5 (zdanie pierwsze) ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego, zależy od rozstrzygnięcia kwestii posiadania lub utraty obywatelstwa polskiego przez jego ojca - Albrechta von K. w dniu narodzin skarżącego (2 lipca 1945 r.). Podzielając stanowisko organu odwoławczego wyrażone w zaskarżonej decyzji, Sąd pierwszej instancji podał, że wstąpienie obywatela polskiego w okresie wojny do służby wojskowej w państwie sojuszniczym albo nawet w państwie obcym niezwiązanym z Polską układem sojuszniczym, ale walczącym z państwem nieprzyjacielskim, nie mogło powodować utraty obywatelstwa polskiego. Natomiast odmiennie i wnikliwie należy ocenić udział obywateli polskich w służbach armii okupacyjnych, uwzględniając, czy zgłosili się oni do służby ochotniczo, czy też zostali przemocą wcieleni, co było konsekwencją narzuconego tym osobom obywatelstwa. W ocenie Sądu prawidłowe jest stanowisko organu, że Albrecht von K. w dniu 18 października 1939 r. wstąpił do SA, czyli dobrowolnie przyjął obowiązki w obcej organizacji wojskowej (...). Sąd stwierdził, że SA to "oddziały szturmowe NSDAP, umundurowana, uzbrojona i zorganizowana na wzór wojskowy samodzielna formacja partii hitlerowskiej. Podczas II Wojny Światowej spośród członków SA rekrutowała się znaczna część urzędników aparatu okupacyjnego". Dodał, że "wstąpienie do SA nie było przymusowe, organizacja ta o podłożu ideologicznym skupiała członków, którzy wstępowali do niej dobrowolnie". Skoro z dniem wstąpienia do SA ojciec skarżącego utracił obywatelstwo polskie, to konsekwencją tego jest, iż nie posiadał obywatelstwa polskiego w dniu narodzin syna, a więc skarżący nie nabył obywatelstwa polskiego przez urodzenie. Sąd pierwszej instancji nie podzielił też zarzutów dotyczących naruszenia przepisów postępowania administracyjnego, a w szczególności zarzutu naruszenia art. 138 § 2 K.p.a. przez to, że organ odwoławczy zmienił ocenę prawną sprawy przyjętą przez organ pierwszej instancji i dokonał dodatkowych ustaleń faktycznych.
W skardze kasacyjnej Ulrich von K. zawarł zarzuty naruszenia: 1) art. 184 Konstytucji RP oraz art. 1 § 1 i 2 ustawy z dnia 25 lipca 2002 r. - Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz.U. Nr 153, poz. 1269 ze zm.) przez to, że Sąd pierwszej instancji zaniechał dokonania kontroli zaskarżonej decyzji mimo wydania jej z naruszeniem przepisów art. 7, 8, 11, 77, 81, 107 i 138 § 2 K.p.a.; 2) art. 3 § 1 i 2, art. 141 § 4, art. 145 § 1 pkt 1 lit. a/ i c/, art. 151, a także art. 135 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. Nr 153, poz. 1270 ze zm.), ponieważ Sąd pierwszej instancji nie odniósł się do zgłoszonych w skardze zarzutów naruszenia wskazanych przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego i oddalił skargę na decyzję organu odwoławczego zamiast uchylić tę decyzję oraz wadliwą decyzję organu pierwszej instancji; 3) art. 11 pkt 2 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego oraz art. 115 ust. 1 ustawy z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym przez błędną wykładnię tych przepisów i wadliwe ich zastosowanie.
W uzasadnieniu podstaw kasacyjnych podano, iż Sąd pierwszej instancji całkowicie pominął to, że organ pierwszej instancji rozpoznał sprawę na podstawie innych przepisów i innego stanu faktycznego, a wobec tego organ odwoławczy, odwołując się do innych przepisów, dokonał we własnym zakresie ustaleń faktycznych, na skutek czego została naruszona zasada dwuinstancyjności postępowania administracyjnego, a w szczególności przepis art. 138 § 2 K.p.a., ponieważ w takim wypadku organ odwoławczy powinien uchylić decyzję organu pierwszej instancji i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania. Skarżący nie był w stanie ustosunkować się do nowego materiału zgromadzonego przez organ odwoławczy. Niezależnie od tego, ustalenia organu odwoławczego nie dawały podstaw do stwierdzenia, że ojciec skarżącego utracił obywatelstwo polskie. Dokumenty, na które powołał się organ odwoławczy, a co wadliwie zaakceptował Sąd, nie stanowiły wystarczającej podstawy do uznania, iż Albrecht von K. wstąpił do SA, ponieważ nie wstąpił do NSDAP, nie nadano mu numeru członkowskiego, nie odnotowano żadnej służby, nie nadano mu stopnia wojskowego i nie przydzielono do żadnej jednostki. Uniemożliwiono skarżącemu przeprowadzenie dowodu, że jego ojciec nie przyjął żadnych obowiązków w SA, a więc sprawa została rozstrzygnięta na podstawie stanu faktycznego, który nie został w pełni ustalony. Wadliwa wykładnia i niewłaściwe zastosowanie wskazanych przepisów ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego i ustawy o powszechnym obowiązku obrony polega na tym, iż Sąd pierwszej instancji utożsamił podpisanie deklaracji członkowskiej SA ze wstąpieniem do służby wojskowej w państwie obcym lub przyjęciem obowiązku w obcej organizacji wojskowej, przy czym w żadnym razie nie ma podstaw do uznania, że ojciec skarżącego przyjął obowiązki w obcej organizacji wojskowej, a zwłaszcza że uczynił to "ochotniczo".
Uzasadnienie prawne
Naczelny Sąd Administracyjny zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy odnieść się do zawartych w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia wskazanych przepisów ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. Nr 153, poz. 1270 ze zm.), a w szczególności jej art. 145 § 1 pkt 1 lit. c/ i art. 151. Zdaniem skarżącego, naruszenia te polegają na tym, iż Sąd pierwszej instancji oddalił skargę, mimo że zaskarżona decyzja została wydana z naruszeniem podstawowych zasad postępowania administracyjnego (art. 7, 8 i 11 K.p.a.), ponieważ sprawa została rozpoznana w taki sposób, że skarżący został pozbawiony możliwości przedstawienia swojego stanowiska i odniesienia się do materiałów zgromadzonych w sprawie. Zarzuty te są uzasadnione.
Oddalając skargę, Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w sposób bardzo ogólny ocenił, że organ odwoławczy nie naruszył przepisów postępowania, ponieważ podejmował wszelkie niezbędne kroki w celu dokładnego ustalenia stanu faktycznego sprawy, a także mógł przeprowadzić dodatkowe (uzupełniające) postępowanie dowodowe i wydać rozstrzygnięcie co do istoty sprawy, co nie stanowi naruszenia art. 138 § 2 K.p.a. Takiej oceny nie można akceptować.
W odwołaniu skarżący zakwestionował stanowisko organu pierwszej instancji (...). Według tego stanowiska Ulrich von K. nabył obywatelstwo polskie przez urodzenie (urodził się 2 lipca 1945 r.), ponieważ jego ojciec, Albrecht von K., posiadał obywatelstwo polskie w dniu jego urodzenia (art. 4 pkt 1 i art. 5 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego, Dz.U. R.P. Nr 7, poz. 44 ze zm.). Jednakże skarżący utracił obywatelstwo polskie z dniem wejścia w życie ustawy z dnia 8 stycznia 1951 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. Nr 4, poz. 25), ponieważ mieszkał stale za granicą i jest narodowości niemieckiej. W toku postępowania odwoławczego organ odwoławczy podjął czynności w celu ustalenia, czy ojciec skarżącego nie utracił obywatelstwa polskiego przed urodzeniem się skarżącego, i ustalił, że Albrecht von K. w dniu 18 października 1939 r. podpisał deklarację wstąpienia do SA. To ustalenie organ odwoławczy uznał za wystarczające do stwierdzenia, że ojciec skarżącego utracił obywatelstwo polskie z mocy prawa, z dniem 18 października 1939 r., na podstawie art. 11 pkt 2 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego i art. 115 ust. 1 ustawy z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz.U. R.P. Nr 25, poz. 220 ze zm.), ponieważ przyjął obowiązki w obcej organizacji wojskowej bez zgody polskiej władzy. W takiej sytuacji organ odwoławczy utrzymał w mocy decyzję organu pierwszej instancji odmawiającą potwierdzenia posiadania obywatelstwa polskiego skarżącego, stwierdzając, iż rozstrzygnięcie to jest prawidłowe, chociaż zawiera "błędne ustalenia prawne dotyczące nabycia, posiadania i utraty obywatelstwa polskiego przez ojca skarżącego".
Trafnie Ulrich von K. zarzuca, iż na skutek rozpoznania sprawy w taki sposób został pozbawiony możliwości przedstawienia swojego stanowiska co do okoliczności, które organ odwoławczy przyjął za podstawę ustalenia, iż jego ojciec utracił obywatelstwo polskie z dniem 18 października 1939 r. Z akt sprawy wynika, że organ odwoławczy, po dołączeniu do sprawy dokumentów wskazujących, iż ojciec skarżącego podpisał deklarację wstąpienia do SA, nie poinformował o tym skarżącego i nie wezwał go, żeby ustosunkował się do tych dokumentów. Pisma kierowane do pełnomocnika Ulricha von K. i odpowiedzi na te pisma dotyczyły służby wojskowej jego ojca "w Armii Niemieckiej", co pozostawało w związku z faktem, że ojciec odbywał czynną służbę w Wehrmachcie od 20 marca 1945 r. do końca wojny (8 maja 1945 r.). W tym stanie rzeczy zawartych w skardze zarzutów, że o deklaracji ojca o wstąpieniu do SA skarżący dowiedział się dopiero z uzasadnienia zaskarżonej decyzji, nie można skwitować stwierdzeniem, jak uczynił to Sąd pierwszej instancji, że "zobowiązanie do przedłożenia stosownych zaświadczeń i dokumentów wskazujących na sposób i datę powołania Albrechta von K. do służby wojskowej w Armii Niemieckiej" odnosi się ogólnie do "ewentualnego udziału ojca skarżącego w jakiejkolwiek formacji wojskowej". Skoro organ odwoławczy powziął wiadomość o podpisaniu przez Albrechta von K. deklaracji o wstąpieniu do SA, powinien wezwać skarżącego, żeby odniósł się do tej okoliczności. Dopiero w postępowaniu sądowym skarżący podał, że jego ojciec nie podjął działań w SA, nie nadano mu stopnia wojskowego, nie przydzielono go do jednostek organizacyjnych SA i nie realizował żadnych zadań tej organizacji. Do tych twierdzeń skarżącego w ogóle się nie odniesiono, przyjmując, że skoro jego ojciec wstąpił do SA w dniu 18 października 1939 r., czyli dobrowolnie przyjął obowiązki w obcej organizacji wojskowej, to z tym dniem utracił obywatelstwo polskie.
Wprawdzie organ odwoławczy rozpoznaje sprawę ponownie w pełnym zakresie oraz może prowadzić postępowanie dowodowe i dokonywać ustaleń stanu faktycznego, jednakże postępowanie odwoławcze nie może być prowadzone w taki sposób, iż naruszone zostaną podstawowe gwarancje procesowe strony, a w szczególności gwarancje wynikające z zasad ogólnych postępowania administracyjnego dotyczących należytego i wyczerpującego informowania stron o okolicznościach faktycznych i prawnych, które mogą mieć wpływ na ustalenie ich praw i obowiązków (art. 9 K.p.a.) oraz zapewnienia stronom czynnego udziału w każdym stadium postępowania, a przed wydaniem decyzji umożliwienia im wypowiedzenia się co do zebranych dowodów i materiałów (art. 10 K.p.a.). Te zasady w rozpoznawanej sprawie zostały naruszone przez organ odwoławczy, gdyż skarżący przed wydaniem zaskarżonej decyzji nie został należycie poinformowany o istotnych okolicznościach faktycznych i prawnych sprawy, a także nie zapewniono mu wypowiedzenia się co do zebranych dowodów i materiałów oraz zgłoszenia wniosków. Już z tego tylko powodu należało stwierdzić, iż zaskarżona decyzja został wydana z naruszeniem przepisów postępowania, które mogły mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
W kontekście przestrzegania zasad ogólnych postępowania administracyjnego należy ocenić także stosowanie przez organ odwoławczy przepisu art. 138 § 2 K.p.a. Jeżeli w ocenie organu odwoławczego sprawa została rozpoznana przez organ pierwszej instancji na podstawie ustalonego przez ten organ stanu faktycznego i przepisów, które nie mają zastosowania w tej sprawie, organ odwoławczy z reguły powinien uchylić decyzję organu pierwszej instancji i przekazać sprawę temu organowi do ponownego rozpoznania. W takim wypadku bowiem powstaje konieczność wyjaśnienia sprawy i przeprowadzenia postępowania dowodowego w zakresie związanym z innym stanem prawnym. Jest to konieczne zwłaszcza wówczas, gdy dotyczy to sprawy, w której okoliczności istotne dla jej rozstrzygnięcia nie są jednoznaczne ze względu na stan prawny, który może stanowić podstawę rozstrzygnięcia. Swoboda organu odwoławczego co do stosowania art. 138 § 2 K.p.a. jest ograniczona także z tego powodu, że rozstrzygnięcie sprawy przez organ odwoławczy nie może zniweczyć samej zasady instancyjności postępowania administracyjnego, co zdarza się wówczas, gdy organ odwoławczy rozstrzyga sprawę w innym zakresie niż organ pierwszej instancji. W rozpatrywanej sprawie ujawnienie w postępowaniu odwoławczym, że ojciec skarżącego podpisał deklarację o wstąpieniu do SA, co w ocenie organu odwoławczego mogło prowadzić do podważenia ustalenia dokonanego przez organ pierwszej instancji, że skarżący nabył obywatelstwo polskie przez urodzenie, uzasadniało w pełni uchylenie decyzji organu pierwszej instancji i przekazanie sprawy temu organowi do ponownego rozpoznania. Oznacza to, że zgłoszony przez skarżącego zarzut naruszenia art. 138 § 2 K.p.a. był uzasadniony, a naruszenie to mogło mieć wpływ na wynik sprawy, ponieważ okoliczności dotyczące utraty przez ojca skarżącego obywatelstwa polskiego nie zostały w pełni wyjaśnione i ocenione.
Sąd pierwszej instancji nie zwrócił w ogóle uwagi na to, że od września 1990 r. w odrębnej sprawie toczy się, dotychczas niezakończone, postępowanie administracyjne z wniosku Albrechta von K., ojca skarżącego, o poświadczenie jego obywatelstwa polskiego. W sprawie dotyczącej obywatelstwa polskiego ojca skarżącego Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji decyzją z dnia 2 sierpnia 1994 r. stwierdził nieważność decyzji Wojewody (...) z dnia 20 września 1990 r. poświadczającej obywatelstwo polskie Albrechta von K., przyjmując w uzasadnieniu decyzji, że utracił on obywatelstwo polskie na podstawie art. 4 pkt 3 ustawy z dnia 8 stycznia 1951 r. o obywatelstwie polskim, ponieważ jest narodowości niemieckiej i od opuszczenia Polski w 1945 r. stale mieszka w Niemczech. Decyzja stwierdzająca nieważność decyzji Wojewody (...) nie zakończyła sprawy z wniosku Albrechta von K., ponieważ w tej sprawie nie została wydana decyzja kończąca postępowanie (...). Tymczasem kwestia nabycia, utraty lub posiadania obywatelstwa polskiego przez skarżącego zależy od posiadania ewentualnie utraty obywatelstwa polskiego przez jego ojca, ponieważ zasadnicze znaczenie ma to, czy skarżący nabył obywatelstwo polskie przez urodzenie, to znaczy czy w dniu jego narodzin (2 lipca 1945 r.) jego ojciec posiadał obywatelstwo polskie (art. 5 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego). Jeżeli więc wcześniej zostało wszczęte odrębne postępowanie w sprawie dotyczącej potwierdzenia posiadania lub utraty obywatelstwa polskiego ojca skarżącego i sprawa ta nie została dotychczas rozstrzygnięta, to nie jest to bez znaczenia prawnego dla później wszczętego postępowania w odrębnej sprawie, dotyczącej potwierdzenia posiadania lub utraty obywatelstwa polskiego przez skarżącego, zwłaszcza gdy nabycie obywatelstwa polskiego przez Ulricha von K. zależy od tego, czy i kiedy oraz na jakiej postawie prawnej utracił obywatelstwo polskie jego ojciec. W takiej sytuacji organ administracji publicznej, który jest właściwy w obu sprawach, powinien objąć rozpoznaniem obie sprawy, tym bardziej że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Naczelnego Sądu Administracyjnego dziecko ma legitymację do występowania w sprawie dotyczącej obywatelstwa ojca (wyrok NSA z dnia 14 września 2006 r. sygn. akt II OSK 353/06, ONSAiWSA 2007, nr 1, poz. 11). W takim wypadku może mieć zastosowanie art. 62 K.p.a.
Nawiązując do powołanej decyzji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 2 sierpnia 1994 r., należy stwierdzić, że ani organ administracji, ani Sąd pierwszej instancji nie odniosły się do tego, że w uzasadnieniu tej decyzji Minister przyjął ustalenie, iż ojciec skarżącego "w 1945 r., po opuszczeniu terytorium Polski z grupą niemieckich uciekinierów na podstawie niemieckiego dokumentu podróży, wcielony został z listy III grupy «Volkslisty» do Wehrmachtu". Natomiast w uzasadnieniu zaskarżonej decyzji organ przyjął, iż "Archiwum Państwowe w (...) wskazało, że Pan Albrecht von K. został wpisany do I grupy niemieckiej listy narodowościowej", podczas gdy z pisma tego Archiwum Państwowego z dnia 22 marca 2006 r. wynika, że "z zapisu Abt. I można wnioskować, że Albrecht von K. został wpisany do pierwszej grupy niemieckiej listy narodowościowej".
Ze względu na zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej, podważające stwierdzenie, iż ojciec skarżącego utracił obywatelstwo polskie z dniem 18 października 1939 r. na skutek wstąpienia do SA (na podstawie art. 11 pkt 2 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego i art. 115 ust. 1 ustawy z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym, na co wskazuje uzasadnienie zaskarżonego wyroku), zasadnicze znaczenie w tej sprawie ma zagadnienie dotyczące obywatelstwa polskiego osób będących obywatelami polskimi na obszarach Rzeczypospolitej Polskiej wcielonych po 1 września 1939 r. przez okupanta do Rzeszy Niemieckiej. Odnosząc się do tego zagadnienia, Sąd pierwszej instancji podzielił stanowisko przyjęte w zaskarżonej decyzji i stwierdził, że historyczne uwarunkowania związane z włączeniem do III Rzeszy ziem zachodnich i północnych (w tym Kaszub) i nadanie mieszkańcom wcielonych terenów obywatelstwa niemieckiego przemawiają za odmienną wykładnią art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego i jego zastosowaniem w czasie pokoju oraz w czasie wojny. Wstąpienie obywatela polskiego do służby wojskowej w państwie sojuszniczym albo nawet w państwie obcym niezwiązanym z Polską żadnym układem o sojuszu lub wzajemnej pomocy, ale walczącym z państwem nieprzyjacielskim, wydaje się zgodne z interesem Polski i nie mogło powodować sankcji polegającej na utracie obywatelstwa polskiego. Natomiast odmiennie i wnikliwie należy oceniać udział obywateli polskich w służbach armii okupacyjnych, badając, czy zgłosili się do służby "ochotniczo", czy też zostali "przemocą wcieleni", co było konsekwencją narzuconego tym osobom obywatelstwa. Taki tok rozumowania doprowadził Sąd pierwszej instancji do wniosku, że skoro ojciec skarżącego podlegał powszechnemu obowiązkowi wojskowemu i wstąpił bez zgody polskich władz do SA, to utracił obywatelstwo polskie, ponieważ SA była obcą organizacją wojskową, a wstąpienie do tej organizacji nie było przymusowe, gdyż skupiała ona członków, którzy wstępowali do niej dobrowolnie.
Takie stanowisko Sądu pierwszej instancji nie oddaje w pełni złożonej problematyki dotyczącej obywatelstwa polskiego i jego utraty przez obywateli polskich zamieszkałych na terenach Polski wcielonych do Rzeszy Niemieckiej po 1 września 1939 r.
Ustawa z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego (Dz.U. R.P. Nr 7, poz. 44 ze zm.), uzupełniona ustawą z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz.U. R.P. Nr 25, poz. 220 ze zm.), określała przesłanki utraty z mocy prawa obywatelstwa polskiego, wiążąc je ze zdarzeniami, które były skutkiem własnych, suwerennych decyzji osób posiadających obywatelstwo polskie. Zarówno nabycie obcego obywatelstwa, jak i przyjęcie urzędu publicznego w państwie obcym albo wstąpienie do służby wojskowej w państwie obcym (przyjęcie obowiązków w wojsku obcym lub obcej organizacji wojskowej) bez zgody polskich władz, było następstwem wyboru dokonanego przez obywatela polskiego. Jakkolwiek przepisy te obowiązywały w czasie II wojny światowej, to jednak ich zastosowanie nie mogło pomijać nadzwyczajnych okoliczności związanych z wojną, okupacją Polski i działaniami Niemiec hitlerowskich, które wcieliły część obszaru Polski do Rzeszy Niemieckiej. Przyznanie w czasie wojny obywatelom polskim przez władze niemieckie obywatelstwa niemieckiego w jakiejkolwiek formie nie było uznane przez Państwo Polskie, gdy chodzi o ludność z terenów włączonych przemocą do Rzeszy. Dlatego też powołanie przez władze okupacyjne osób wpisanych do jednej z grup niemieckiej listy narodowej do służby wojskowej w armii niemieckiej i odbycie tej służby bądź przyjęcie przez daną osobę urzędu publicznego w Rzeszy Niemieckiej nie spowodowało utraty obywatelstwa polskiego, gdyż było konsekwencją przyznanego tym osobom obywatelstwa niemieckiego (W. Ramus: Prawo o obywatelstwie polskim, Warszawa 1968, s. 156). W okresie powojennym osoby te były obywatelami polskimi, przy czym ówczesny ustawodawca zastosował surowe sankcje prawne wobec osób, które naruszyły obowiązek wierności obywatelskiej i dopuściły się odstępstwa od narodowości. W dekrecie z dnia 28 lutego 1945 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego wrogich elementów (Dz.U. Nr 7, poz. 30) oraz w ustawie z dnia 6 maja 1945 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego wrogich elementów (Dz.U. Nr 17, poz. 96 ze zm.) wprowadzono w stosunku do obywateli polskich wpisanych po dniu 31 sierpnia 1939 r. na obszarach Rzeczypospolitej Polskiej, wcielonych przemocą przez okupanta do Rzeszy Niemieckiej, oraz na obszarze byłego Wolnego Miasta Gdańska do grup niemieckiej listy narodowej postępowanie rehabilitacyjne. Celem tych przepisów nie było pozbawienie obywatelstwa polskiego osób, które nie zostały zrehabilitowane, ale zastosowanie wobec nich sankcji w postaci umieszczenia na czas nieoznaczony w miejscu odosobnienia, poddania przymusowej pracy, pozbawienia na zawsze praw publicznych i obywatelskich praw honorowych oraz przepadku całego mienia. Sankcje te zostały zniesione ustawą z dnia 20 lipca 1950 r. o zniesieniu sankcji oraz ograniczeń w stosunku do obywateli, którzy zgłosili swą przynależność do narodowości niemieckiej (Dz.U. Nr 29, poz. 270). Przepisy powołanego dekretu z dnia 28 lutego 1945 r. oraz powołanej ustawy z dnia 6 maja 1945 r. były stosowane w czasie, gdy obowiązywał dekret z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy, winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego. Sprawa pozbawienia obywatelstwa polskiego osób, które swym zachowaniem wykazały niemiecką odrębność narodową, została uregulowana w dekrecie z dnia 13 września 1946 r. o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego osób narodowości niemieckiej (Dz.U. Nr 55, poz. 310 ze zm.), przy czym w art. 1 ust. 1 tego dekretu przyjęto, że zgłoszenie w czasie wojny rozpoczętej 1 września 1939 r. przynależności do narodowości niemieckiej lub pochodzenia niemieckiego samo przez się nie stanowi dowodu niemieckiej odrębności narodowej. Pozbawienie obywatelstwa polskiego na podstawie tego dekretu następowało nie z mocy prawa, ale w następstwie orzeczenia władzy administracyjnej. W związku z tym w ustawie z dnia 8 stycznia 1951 r. o obywatelstwie polskim zostało przyjęte w art. 4 pkt 3 rozwiązanie, iż obywatelem polskim nie jest osoba, która mieszka stale za granicą i jest narodowości niemieckiej, chyba że małżonek tej osoby ma obywatelstwo polskie i zamieszkuje w Polsce.
Przedstawiony stan prawny prowadzi do wniosku, że przepisy art. 11 pkt 2 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego i art. 115 ust. 1 ustawy z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym w stosunku do obywateli polskich zamieszkałych na obszarach Polski wcielonych przemocą przez okupanta do Rzeszy Niemieckiej, którzy zgłosili przynależność do narodowości niemieckiej, nie mogą być stosowane z pominięciem przepisów ustaw i dekretów wydanych w latach 1944-1946, które w stosunku do tych osób, pomimo zgłoszenia przez nie w czasie wojny przynależności do narodowości niemieckiej, czego konsekwencją mogła być przynależność do niemieckich organizacji wojskowych, dopuszczały możliwość wykazania, że zostały wbrew swojej woli lub pod przymusem wpisane na niemiecką listę narodową. Wykazywanie tych okoliczności może dotyczyć także wykazania, że zgłoszenie przez te osoby przynależności do SA miało charakter formalny i nie było dobrowolne. W razie wykazania takich okoliczności brak byłoby podstaw do stwierdzenia, że Albrecht von K. utracił obywatelstwo polskie z mocy prawa na podstawie art. 11 pkt 2 ustawy z 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego i art. 115 ust. 1 ustawy z 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym. Wówczas jednak wymagałaby rozważenia kwestia, czy Ulrich von K. utracił obywatelstwo polskie na podstawie art. 4 pkt 3 ustawy z dnia 8 stycznia 1951 r. o obywatelstwie polskim. W komentarzu do tego przepisu W. Ramus przestawił pogląd, że przepis ten odnosi się także do osób, które mieszkają stale za granicą i są narodowości niemieckiej, chociażby urodziły się po dniu 31 sierpnia 1939 r. (W. Ramus: Prawo o obywatelstwie polskim, Warszawa 1968, s. 245-246).
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd podzielił pogląd organu, że wstąpienie do SA nie było przymusowe, organizacja ta miała podłoże ideologiczne i skupiała członków, którzy wstąpili do niej dobrowolnie. Pogląd ten jednak nie został niczym uzasadniony. Kwestia oceny przynależności do tej organizacji nie jest jednoznaczna. Jako przykład można wskazać, że w związku z ustawą z dnia 28 kwietnia 1946 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego osób narodowości polskiej, zamieszkałych na obszarze Ziem Odzyskanych (Dz.U. Nr 15, poz. 106) w zarządzeniu z dnia 6 kwietnia 1946 r. Ministra Ziem Odzyskanych (Przepisy o obywatelstwie polskim 1919-1995, Toruń 1996), przyjęto zalecenie, że sama przynależność do niemieckiej narodowo-socjalistycznej partii robotników i jej przybudówek nie stanowi w zasadzie podstawy do odmowy stwierdzenia polskiej przynależności narodowej, ze względu na wielokrotnie stosowany przymus należenia do partii (§ 6). Z kolei wśród organizacji niemieckich, do których przynależność wyłączała przynależność do Narodu Polskiego, nie została wymieniona SA (§ 5).
Z przytoczonych wyżej względów, zważywszy na naruszenie przepisów prawa materialnego, Naczelny Sąd Administracyjny na podstawie art. 188 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi uchylił zaskarżony wyrok i rozpoznał skargę, którą uwzględnił z przyczyn przedstawionych w uzasadnieniu w ten sposób, że na podstawie art. 145 § 1 pkt 1 lit. a/ i c/ w związku z art. 135 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi uchylił zaskarżoną decyzję oraz decyzję organu pierwszej instancji. W toku ponownego rozpoznawania sprawy organ uwzględni ocenę prawną i wskazania zawarte w uzasadnieniu wyroku.
O kosztach postępowania, które obejmują zwrot opłat sądowych uiszczonych przez skarżącego oraz koszty zastępstwa prawnego, Naczelny Sąd Administracyjny orzekł na podstawie art. 200 i 203 pkt 1 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.
