Wyrok
Naczelnego Sądu Administracyjnego
z dnia 31 stycznia 2008 r.
II OSK 1920/06
1. Z wykładni celowościowej art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego można wyprowadzić wniosek, iż utrata obywatelstwa polskiego na podstawie tego przepisu w związku ze "wstąpieniem do służby wojskowej w państwie obcym" bez zgody właściwych organów polskich następowała nie tylko w razie podjęcia przez obywatela polskiego służby wojskowej w obcym państwie w charakterze ochotnika, lecz również w przypadku odbycia przez niego przymusowej służby w obcym wojsku, będącego konsekwencją dobrowolnego nabycia przez niego obywatelstwa obcego państwa.
2. Trudno jest uznać, że w sytuacjach przymusowego wcielenia obywateli polskich do służby wojskowej w państwach wrogich Polsce, czy uzasadnionego szczególnymi okolicznościami wstępowania Polaków do służby wojskowej w państwach prowadzących wspólną walkę przeciwko Niemcom w czasie II wojny światowej następował z mocy ustawy skutek w postaci utraty przez te osoby obywatelstwa polskiego.
UZASADNIENIE
Skład orzekający
Przewodniczący: Sędzia NSA Włodzimierz Ryms (spr.).
Sędziowie: NSA Jacek Chlebny, del. WSA Arkadiusz Despot-Mładanowicz.
Protokolant: Marcin Sikorski.
Sentencja
Naczelny Sąd Administracyjny po rozpoznaniu w dniu 31 stycznia 2008 r. na rozprawie w Izbie Ogólnoadministracyjnej sprawy ze skargi kasacyjnej S.K. od wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 19 września 2006 r., sygn. akt IV SA/Wa 1509/06, w sprawie ze skargi S.K. na decyzję Prezesa Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców z dnia 24 czerwca 2006 r., w przedmiocie stwierdzenia utraty obywatelstwa polskiego.
Uzasadnienie faktyczne
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 19 września 2006 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie oddalił skargę S.K. na decyzję Prezesa Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców z dnia 24 czerwca 2006 r. w przedmiocie odmowy stwierdzenie posiadania obywatelstwa polskiego.
W uzasadnieniu wyroku Sąd przytoczył następujące okoliczności faktyczne i prawne sprawy:
Decyzją z dnia 24 czerwca 2006 r., po rozpatrzeniu odwołania S.K., Prezes Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców uchylił decyzję Wojewody Dolnośląskiego z dnia 17 września 2006 r. stwierdzającą utratę obywatelstwa polskiego przez S.K. (urodzony w 1928 r., jako obywatel polski) i odmówił stwierdzenia posiadania przez niego obywatelstwa polskiego. Zdaniem organu, skarżący utracił obywatelstwo polskie, stosowanie do przepisu art. 11 pkt 2 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 7, poz. 44 z późn. zm.), w wyniku wstąpienia w 1948 r. do służby wojskowej w państwie obcym, bez zgody odpowiedniego organu. Służbę wojskową odbywał w latach 1948-1951 w wojsku izraelskim. Zatem, mając na uwadze treść wniosku skarżącego, utrata przez niego obywatelstwa polskiego, uzasadnia odmowę potwierdzenia posiadania obywatelstwa polskiego.
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie oddalając skargę podzielił stanowisko Prezesa Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców i stwierdził, że skarżący utracił obywatelstwo polskie w wyniku wstąpienia do służby wojskowej w państwie obcym. Jedynie przymusowe wcielenie do służby wojskowej lub faktyczny, obiektywny brak możliwości uzyskania zgody właściwego organu może wyłączyć stosowanie przepisów przewidujących utratę obywatelstwa w związku ze służbą w obcej armii. W ocenie Sądu nie można zgodzić się z zarzutem podnoszonym w skardze, że wcielenie do obcej armii nastąpiło wbrew woli skarżącego. Dobrowolne przyjęcie obywatelstwa izraelskiego przez skarżącego oznaczało zarazem jego zgodę na wypełnianie obowiązku służby wojskowej w Armii Izraelskiej. Skarżący nie występował o zezwolenie na podjęcie służby wojskowej w państwie obcym, mimo że podlegał obowiązkowi służby wojskowej w Polsce.
W skardze kasacyjnej od tego wyroku skarżący zarzucił naruszenie przepisów art. 11 pkt 2 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego, art. 1 § 1 i 2 ustawy z dnia 25 lipca 2002 r. - Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz. U. Nr 153, poz. 1269 z późn. zm.) oraz art. 3 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270 z późn. zm.). Skarżący podniósł, że osoby przebywające lub przybywające na terytorium nowo powstałego państwa Izrael, wśród których był skarżący, były pozbawione możliwości wyboru zarówno w odniesieniu do nabycia obywatelstwa izraelskiego, jak i służby wojskowej w tym państwie. Zapisywanie osób w stosownych rejestrach wojskowych następowało bez ich wiedzy i zgody. Właściwa ocena okoliczności nabycia obywatelstwa obcego i wstąpienia do służby wojskowej w Izraelu ma istotne znaczenie dla kwestii spełnienia przesłanek utraty obywatelstwa. Interes państwa Polskiego nie stał w sprzeczności z wstąpieniem skarżącego do Armii Izraelskiej. Ponadto Sąd pierwszej instancji pominął fakt, iż organy nie wyjaśniły kwestii dotyczących podlegania przez skarżącego powszechnemu obowiązkowi wojskowemu, w momencie wstępowania przez niego do służby w wojsku izraelskim.
Przytaczając takie podstawy kasacyjne skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Wojewódzkiemu Sądowi Administracyjnemu w Warszawie oraz o zasądzenie kosztów postępowania.
Uzasadnienie prawne
Naczelny Sąd Administracyjny zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zawiera usprawiedliwionych podstaw.
W pierwszej kolejności należy wskazać, że art. 11 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego regulował dwie niezależne przesłanki utraty obywatelstwa polskiego. Pierwszą z nich było nabycie obcego obywatelstwa, z zastrzeżeniem, że osoby obowiązane do czynnej służby wojskowej mogły nabyć obywatelstwo obce jedynie po uzyskaniu zwolnienia od powszechnego obowiązku wojskowego, zgodnie z obowiązującymi przepisami, w przeciwnym razie nadal były uważane wobec Państwa Polskiego za obywateli polskich (art. 11 pkt 1 w zw. z art. 11 zdanie drugie ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego). Drugą przesłanką utarty obywatelstwa było przyjęcie urzędu publicznego lub wstąpienie do służby wojskowej w państwie obcym bez zgody właściwego wojewody (Komisarza Rządu m. st. Warszawy), wyrażonej tym drugim przypadku w porozumieniu z właściwym dowódcą okręgu korpusu (art. 11 pkt 2 ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego).
Już w orzecznictwie międzywojennym wskazywano na odrębność obu tytułów utraty obywatelstwa na podstawie powołanego przepisu. W wyroku z dnia 21 grudnia 1932 r. (l. rej. 5207/31, Zbiór wyroków NTA 1932, Nr 591 A, OPA 1934, tom I, poz. 551) Najwyższy Trybunał Administracyjny, stwierdził: "Ustawodawca uznał, bowiem w art. 11 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r., obok przyjęcia urzędu publicznego względnie wstąpienia do służby wojskowej w państwie obcym, także nabycie obywatelstwa obcego za tytuł do utraty obywatelstwa polskiego. Ponieważ tytuły te są odrębne - od siebie niezależne - uznać należy, że ustawodawca, postanawiając, iż przez przyjęcie urzędu publicznego w państwie obcym traci się obywatelstwo polskie, ma właśnie na myśli przyjęcie urzędu w państwie obcym, niekoniecznie pociągające za sobą nabycie obywatelstwa obcego".
Warunek zwolnienia z obowiązku wojskowego, sformułowany w zdaniu drugim art. 11 ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego, nie pozostaje w związku z normą zawartą w art. 11 pkt 2 tej ustawy. Treść zdania drugiego art. 11 ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego należy odczytywać wyłącznie w związku z treścią art. 11 pkt 1 ustawy - razem stanowią one odrębną normę prawną. W zdaniu drugim art. 11 ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego ustawodawca wskazał, bowiem, że zwolnienie od służby wojskowej jest warunkiem skutecznego nabycia obywatelstwa państwa obcego, nie jest zaś warunkiem utraty obywatelstwa polskiego (gdyby tak było, dopiero wówczas przesłanki utraty obywatelstwa - zarówno tą, wskazaną w punkcie pierwszym, jak i w punkcie drugim - należałoby powiązać z treścią zdania drugiego art. 11). Zatem utrata obywatelstwa polskiego na podstawie art. 11 ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego mogła nastąpić na skutek wystąpienia dwóch różnych stanów faktycznych, pierwszy z nich wiązał się z nabyciem obywatelstwa państwa obcego (pkt 1), drugi - z faktem przyjęcia urzędu publicznego lub odbycia służby wojskowej w państwie obcym (pkt 2) - bez względu na to, czy wcześniej doszło do nabycia obywatelstwa obcego. Skoro zaś przy przesłance z art. 11 pkt 2 ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego nabycie obywatelstwa obcego nie ma żadnego znaczenia, to należy uznać, że zdanie drugie omawianego artykułu może odnosić się wyłącznie do punktu pierwszego.
Zdaniem skarżącego, powołującego się na pogląd wyrażony w uzasadnieniu wyroku NSA z dnia 20 grudnia 1994 r. w sprawie o sygn. akt V SA 2237/93 (niepubl.), w razie nabycia przez obywatela polskiego obywatelstwa obcego w czasie, gdy obywatel ten podlegał powszechnemu obowiązkowi wojskowemu, od którego nie został zwolniony, skutek w postaci utraty obywatelstwa polskiego z mocy prawa, następuje z dniem zwolnienia takiego obywatela od powszechnego obowiązku wojskowego. Należy jednak zauważyć, że przytaczany pogląd wyrażony w uzasadnieniu powołanego wyroku NSA z dnia 20 grudnia 1994 r. sformułowany został na gruncie przepisu art. 11 pkt 1 ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego, zaś w rozpoznawanej sprawie Sąd I instancji zaaprobował stanowisko organów, które przyjęły, że skarżący utracił obywatelstwo polskie na podstawie art. 11 pkt 2 tej ustawy. Organy wykluczyły zarazem utratę obywatelstwa polskiego przez skarżącego na podstawie art. 11 pkt 1. Oznacza to, że w tych okolicznościach, wbrew zarzutom podnoszonym w skardze kasacyjnej, dla utraty obywatelstwa polskiego w razie przyjęcia urzędu publicznego lub wstąpienia do służby wojskowej w państwie obcym bez zgody właściwych organów, nie było konieczne ustalenie czy skarżący podlegał powszechnemu obowiązkowi służby wojskowej w Polsce. Zatem uchylenie zaskarżonej decyzji w celu przeprowadzenia uzupełniającego postępowania wyjaśniającego prowadzącego do ustalenia, czy skarżący podlegał powszechnemu obowiązkowi służby wojskowej w Polsce, byłoby niezasadne.
Mając powyższe względy na uwadze, podstawę ustalenia, że w stosunku do skarżącego zaszła przesłanka z art. 11 pkt 2 ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego - wstąpienie do służby wojskowej w państwie obcym bez zgody właściwego wojewody. Ocenę prawidłowego zastosowania w sprawie art. 11 pkt 2 ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego poprzedzić należy uwagami dotyczącymi jego wykładni. Wymaga to ustalenia, jakie przepisy - polskie czy państwa obcego - stanowią wzorzec oceny, czy podjęcie określonych obowiązków wobec państwa obcego należy kwalifikować, jako służbę wojskową na rzecz tego państwa.
W skardze kasacyjnej podniesiono zarzut naruszenia przez Sąd I instancji art. 11 pkt 2 ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego poprzez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, iż wstąpienie do służby wojskowej w państwie obcym powodowało utratę obywatelstwa, niezależnie od tego, czy było to wstąpienie dobrowolne, czy też przymusowe.
Odnosząc się do tego zarzutu, na wstępie wskazać należy, iż regulację zawartą w art. 11 ust. 2 ustawy wprowadzono w celu zapobieżenia pełnieniu przez obywateli polskich służby publicznej w państwach obcych. Podjęcie takiej służby pociągało za sobą, bowiem poważne konsekwencje, polegające na utracie z mocy prawa obywatelstwa polskiego. W glosie do powołanego wyroku NTA z dnia 21 grudnia 1932 r. S. Rundstein trafnie wskazał: "gdy w myśl art. 89 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. pierwszym obowiązkiem obywatela jest wierność dla Rzeczypospolitej, służba państwowa cudzoziemska, ustalająca już z natury rzeczy stosunek zależności i posłuszeństwa dla władzy obcej, znalazłaby się w oczywistej kolizji z tym najistotniejszym "nastawieniem psychicznym", które jest zasadniczą przesłanką stosunku obywatela do własnego państwa". W ustawie z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego wprowadzono generalną zasadę, iż utrata obywatelstwa polskiego zależna jest wyłącznie od woli obywatela. Wola przyjęcia na siebie obowiązku wierności danemu państwu mogła być wyrażona bezpośrednio poprzez decyzję o nabyciu obywatelstwa tego państwa lub pośrednio poprzez przyjęcie urzędu lub wstąpienie do służby wojskowej w państwie obcym, (z czym łączył się obowiązek posłuszeństwa dla tego państwa, potwierdzony najczęściej złożeniem przysięgi wojskowej lub służbowej). Uzależnienie utraty obywatelstwa od decyzji właściwego organu polskiego było wyjątkiem, który został przewidziany w sytuacji ubiegania się obywatela polskiego, obowiązanego do czynnej służby wojskowej, o nabycie obywatelstwa państwa obcego (art. 11 pkt 2 w zw. z art. 11 zd. 2 ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego). W piśmiennictwie międzywojennym także wskazywano, dokonując wykładni przesłanki "przyjęcia urzędu w państwie obcym", że ustawodawca miał na myśli przyjęcie dobrowolne, zależne od własnej decyzji, dokonane nie pod wpływem przymusu (powołana glosa S. Rundsteina do wyroku NTA z dnia 21 grudnia 1932 r.). Uznać należy, iż ta sama zasada miarodajna jest również w przypadku utraty obywatelstwa z tytułu wstąpienia do służby wojskowej w państwie obcym.
Z wykładni celowościowej art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego wynika, więc, iż jedynie dobrowolne wstąpienie przez obywatela polskiego do służby wojskowej w państwie obcym, bez uzyskania zgody właściwych organów polskich powodowało skutek w postaci utraty przez niego obywatelstwa polskiego na podstawie tego przepisu. Sama literalna wykładnia wyrażenia "wstąpienie do służby wojskowej" wskazuje na dobrowolność w podjęciu obowiązków związanych ze służbą wojskową w danym państwie. Podobne uregulowanie, dotyczące utraty polskiego obywatelstwa na skutek podjęcia służby w obcym wojsku zawarte było w ustawie z dnia 9 kwietnia 1938 r. o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz. U. R. P. Nr 25, poz. 220), obowiązującej w okresie od dnia 1 września 1938 r. do dnia 28 maja 1950 r. Zgodnie z art. 115 ust. 1 tej ustawy obywatel polski, podlegający obowiązkowi wojskowemu z mocy ustawy niniejszej lub przepisu szczególnego, traci obywatelstwo polskie, jeżeli przyjmuje obowiązki w wojsku obcym lub obcej organizacji wojskowej bez zgody polskiej władzy. W tym przepisie ustawodawca posłużył się pojęciem "przyjęcia obowiązków" w wojsku obcym, które również wskazuje na konieczność wyrażenia przez obywatela woli pełnienia służby w wojsku danego państwa. Prezentowana wykładnia art. 11 pkt 2 ustawy o obywatelstwie Państwa Polskiego jest również uzasadniona, jeżeli weźmie się pod uwagę szczególną sytuację polityczną, która miała miejsce w czasie obowiązywania ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego (31 stycznia 1920 r. - 19 stycznia 1951 r.). Trudno jest uznać, że w sytuacjach przymusowego wcielenia obywateli polskich do służby wojskowej w państwach wrogich Polsce, czy uzasadnionego szczególnymi okolicznościami wstępowania Polaków do służby wojskowej w państwach prowadzących wspólną walkę przeciwko Niemcom w czasie II wojny światowej następował z mocy ustawy skutek w postaci utraty przez te osoby obywatelstwa polskiego. Należy, zatem zgodzić się z poglądem prezentowanym przez W. Ramusa ("Instytucje prawa o obywatelstwie polskim", Warszawa 1980, s. 258), iż "w czasie ostatniej wojny należało uwzględnić wyjątkowość sytuacji, w której interes państwa polskiego nie tylko dopuszczał, ale przemawiał za wstąpieniem jego obywateli do służby cywilnej lub wojskowej w państwach sojuszniczych albo nawet w innym państwie obcym, niezwiązanym z Polską żadnym układem o sojuszu, przyjaźni lub pomocy, ale walczącym z Niemcami, jako wspólnym wrogiem".
W ocenie Naczelnego Sądu Administracyjnego, z wykładni celowościowej art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego można wyprowadzić wniosek, iż utrata obywatelstwa polskiego na podstawie tego przepisu w związku ze "wstąpieniem do służby wojskowej w państwie obcym" bez zgody właściwych organów polskich następowała nie tylko w razie podjęcia przez obywatela polskiego służby wojskowej w obcym państwie w charakterze ochotnika, lecz również w przypadku odbycia przez niego przymusowej służby w obcym wojsku, będącego konsekwencją dobrowolnego nabycia przez niego obywatelstwa obcego państwa. Odbycie zasadniczej służby wojskowej stanowi realizację przez obywatela obowiązków obrony ojczyzny i wierności danemu państwu. Służba ta jest, więc z samego swojego charakteru przymusowa. Obowiązek ten ciąży jednak tylko na obywatelach danego państwa, dlatego w przypadku dobrowolnego nabycia obywatelstwa państwa obcego przez daną osobę należy uznać, że wyraża ona zgodę na wypełnianie obowiązku obrony tego państwa. Nabycie obywatelstwa obcego, jako powodujące powstanie stosunku zależności i posłuszeństwa dla władzy innego państwa, było jedną z przesłanek utraty obywatelstwa państwa polskiego na podstawie art. 11 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego (z zastrzeżeniem przewidzianym w art. 11 zd. 2). Odbycie obowiązkowej służby wojskowej w obcym państwie przez obywatela polskiego, będące następstwem dobrowolnego nabycia przez niego obywatelstwa tego państwa, należy, zatem również uznać za naruszające obowiązek wierności państwu polskiemu i powodujące powstanie stosunku zależności wobec innego państwa. W związku z powyższym, stwierdzić trzeba, że zarówno dobrowolne wstąpienie przez obywatela polskiego do obcego wojska, jak również odbycie obowiązkowej służby wojskowej w obcym państwie, będące konsekwencją dobrowolnego nabycia przez niego jego obywatelstwa powodowało utratę obywatelstwa polskiego na podstawie art. 11 pkt 2 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego. Należy podkreślić, że skarżący w 1948 r. wyjechał dobrowolnie z Polski i zamieszkał na obszarze Izraela. W związku z utworzeniem państwa Izrael, w dniu 11 lipca 1948 r. nabył obywatelstwo izraelskie. Z zachowania skarżącego, polegającego na zamieszkiwaniu na terytorium Izraela, zmianie brzmienia imienia i nazwiska wynika, iż miał on wolę dalszego pozostawania w Izraelu. Wiązało się z tym przyjęcie przez niego obywatelstwa izraelskiego i w konsekwencji konieczność wypełniania ciążących na nim obowiązków względem nowopowstałego państwa, w tym obowiązku odbycia obowiązkowej służby wojskowej. Jak wynika z ustalonego przez organy i przyjętego przez Sąd I instancji stanu faktycznego, w latach od 1948 r. do 1950 r. skarżący odbył obowiązkową służbę wojskową w Armii Izraela, nie starając się o uzyskanie przewidzianego prawem polskim zezwolenia właściwych organów. Służba ta, nawet, jeżeli nie podjął on jej z własnej inicjatywy, była konsekwencją dokonanego przez niego wyboru miejsca stałego zamieszkania w Izraelu, a następnie przyjęcia obywatelstwa izraelskiego. Trudno jest, zatem zgodzić się z podnoszonymi w skardze kasacyjnej zarzutami, że skarżący został przymusowo obywatelem Izraela i przymusowo odbywał w tym państwie służbę wojskową. Nie ma też znaczenia podnoszona w uzasadnieniu skargi kasacyjnej okoliczność, że pełniona przez skarżącego służba wojskowa nie pozostawała w sprzeczności z interesem państwa polskiego, gdyż Polska nie prowadziła wówczas żadnych działań wojennych.
Niezrozumiały jest podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia przepisów postępowania - art. 1 Prawo o ustroju sądów administracyjnych i art. 3 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi przez błędne uznanie przez Sąd I instancji, że skarżący dobrowolnie nabył obywatelstwo izraelskie, co pociągało za sobą określone obowiązki wobec tych państw, w tym obowiązek służby wojskowej. Powołane przepisy stanowią o kompetencji sądów administracyjnych do sprawowania kontroli działalności administracji publicznej pod względem jej zgodności z prawem. Skarżący, podnosząc ten zarzut nie powołał żadnych szczegółowych przepisów prawa, które jego zdaniem zostały naruszone poprzez dokonanie przez Sąd I instancji takiej oceny jego zachowania i uznanie, że nabył on dobrowolnie obywatelstwo izraelskie. To, że Sąd I instancji dokonał w uzasadnieniu wyroku oceny określonych okoliczności faktycznych, która różni się od stanowiska prezentowanego przez skarżącego nie oznacza jeszcze, że oceny tej dokonano sprzecznie z prawem.
Należy, zatem uznać, iż Sąd I instancji prawidłowo przyjął, że skarżący w dniu wstąpienia do służby w wojsku izraelskim z mocy prawa, na podstawie art. 11 pkt 2 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r. o obywatelstwie Państwa Polskiego, utracił obywatelstwo polskie, a organy administracji, odmawiając mu potwierdzenia posiadania tego obywatelstwa, działały zgodnie z prawem.
W tym stanie rzeczy Naczelny Sąd Administracyjny, na podstawie art. 184 Prawa o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, orzekł jak w sentencji.
Tekst orzeczenia pochodzi ze zbiorów sądów administracyjnych.
